Mari

Mari (turkmancha:maɾɯ, 1937-yilgacha — Marv (forscha: مرو))) — Turkmanistondagi shahar, Mari viloyati markazi, Murgʻob daryosi va Qoraqum kanali boʻyida. Mari tuguni. Ashxobodan 343 km uzoqlikda. Aholisi 126,1 ming kishi (2010-yil). Rossiya Turkmanistonni bosib olganidan keyin Marv okrugining harbiy-maʼmuriy markazi sifatida 1884-yilda barpo qilingan (1917-yildan oldin Zakaspiy viloyatining uyezd markazi edi).

Yengil, oziq-ovqat sanoati, qurilish materiallari korxonalari, mashinasozlik zavodi bor. M. yonida tabiiy gazda ishlaydigan GRES ishlab turibdi. Umumiy taʼlim, kasb-hunar, musiqa maktablari, pedagogika va tibbiyot bilim yurtlari, tarix muzeyi, kutubxonalar, madaniyat uylari, teatr, madaniyat va istirohat bogi, kasalxona va boshqa tibbiy muassasalar mavjud. Aeroport bor. Shahardan 30 km sharqda qad. Marv qoldiklari saqlangan.

Etimologiyasi

Otaniyozovning qayd etishicha, „Muru“ nomi zardushtiylik matnlarida So‘g‘d (So‘g‘diyona) va Baxti (Baqtriya) toponimlari bilan birga uchraydi va „Marg‘iyona“ nomi Eronning Behistun qoyatoshlariga o‘yib yozilgan, bundan 2500 yil avval paydo bo‘lgan. Otaniyozovning qoʻshimcha qilishicha: „bu nom Marv ash-Shahijon shaklida“, keyinchalik esa Muru, Mouru, Marg‘iyona, Margʻ, Margush, Maru, Maru shahujahon, Maru Shahuezan, Marv va Mari shakllarida ishlatilgan va baʼzi olimlar margʻ soʻzini „yashil dala“ yoki „oʻtloq“ deb talqin qilib, fors tilida marg chorvachilik manbai maʼnosini anglatishi mumkinligini taʼkidlaydilar.

Tarixi

Qadimiy Marv shahri Buyuk Ipak yo‘lida joylashgan voha bo‘lgan. Shahar 13-asrda moʻgʻullar tomonidan vayron qilingan va aholisi yoʻq qilingan. Ipak yoʻlida joylashganligi sababli, u vaqt oʻtishi bilan qayta tiklandi, faqat 19-asrda koʻchmanchi taka qabilalari tomonidan yana vayron qilingan. Edmund OʻDonovan 1882-yilda Marvni shunday tasvirlagan:

… faqat „geografik ifoda“. Bu maʼlum miqdordagi dehqonchilik hududi boʻlib, yarim million taka turkmanlar chorvachilik, talon-taroj va oʻgʻrilik yoʻli bilan oʻz tirikchiligini oʻtkazadigan, Buxoro va Mashhad oʻrtasidagi karvon yoʻllari yoqasidagi joydir. Men kelganimdan beri paydo boʻlgan joydan tashqari, Marv deb ataydigan markaziy nuqta yoʻq. Men Murg‘ob daryosining bir nuqtasida joylashgan Qo‘shidxon qal’asini nazarda tutyapman…[3].
Shahar 1884-yilda Rossiya imperiyasi tomonidan bosib olindi, bu Afgʻoniston, Britaniya kuchlari va Chor Rossiyasi armiyasi oʻrtasida Kushka jangini keltirib chiqardi. Zamonaviy aholi punkti oʻsha yilning oxirida Rossiya harbiy va maʼmuriy posti sifatida tashkil etilgan.

Britaniya Hindiston armiyasining pulemyot otryadidan iborat 40 nafar panjoblik askar va ingliz zobiti 1918-yil avgust oyida Marv yaqinida bolsheviklarga qarshilik koʻrsatdi, bu Qrim urushidan keyin ingliz va rus qoʻshinlari oʻrtasidagi birinchi toʻgʻridan-toʻgʻri toʻqnashuv edi.

Mari atrofidagi hudud Sovet Ittifoqi tomonidan keng sugʻorishdan foydalangan holda paxta yetishtirish markazi sifatida rivojlangan. Katta Sovet ensiklopediyasida Mari haqida quyidagicha yozilgan:

Mari (1937-yilgacha Marv), shahar, Turkmaniston SSR Mari viloyati markazi. Murgʻob daryosi va Qoraqum kanali boʻyida joylashgan. Toshkent, Krasnovodsk va Kushkaga temir yoʻllar orqali bogʻlangan. Aholisi 67 ming kishi (1973; 1897-yilda 8,5 ming, 1939-yilda 37 ming, 1959-yilda 48 ming). Yirik junni tozalash zavodi, paxta tozalash, mashinasozlik zavodlari; qurilish qurilish birlashmasi; oziq-ovqat (tegirmon, non pishirish va goʻsht qadoqlash amalgamatlari, sut zavodi va boshqalar), charm sanoati, gilam ishlab chiqarish. Mari yaqinida 1973-yilda Mari tumani davlat elektr stansiyasi ishlay boshladi. Tibbiyot va pedagogika kollejlari. Inqilob tarixi muzeyi. Drama teatri[5].

1968-yilda shahardan 20 kilometr gʻarbda Shodlik (Shatliq) gaz konida katta tabiiy gaz zaxiralari topilgan.

Mari Sovet Ittifoqi parchalanib, Turkmaniston mustaqilligini eʼlon qilganidan keyin 1992-yil 18-mayda Mari viloyatining markaziga aylandi.

2000-yillarda koʻplab koʻchalar, yangi turar-joy massivlari qurildi. Yangi aeroport terminali, Turkmaniston davlat energetika institutining yangi binosi, teatr, yangi kutubxona, yangi tarixiy muzey, Maʼnaviyat saroyi (turkmancha: Ruhiýet Köşgi), „Margush“ mehmonxonasi, tibbiy diagnostika binosi, Ene Mähri akusherlik-pediatriya tibbiyot punkti, Gurbanguli hoji masjidi, stadion, ot sporti majmuasi, yopiq suzish havzasi va yangi temir yo‘l vokzali barpo etildi.

2012-yilda shahar MDHning madaniy poytaxtlaridan biri deb eʼlon qilindi.

Geografiyasi

Mari shahri Turkmanistonning toʻrtinchi yirik shahri boʻlib, Turon pasttekisligining janubi-sharqiy qismida, Murgʻob vohasida, Afgʻoniston togʻlaridan boshlanuvchi Murgʻob daryosi deltasida joylashgan. Shahar janubidan Qoraqum kanali oqib oʻtadi.

Iqlimi

Iqlimi quruq kontinental; yanvarning oʻrtacha harorati −2 dan +4 °C gacha, iyul +28 — +32 °C; yiliga 100-300 mm yogʻin tushadi.

Aholisi

1998-yildagi aholini roʻyxatga olish maʼlumotlariga koʻra, Mari shahri aholisi 94 ming kishini tashkil etdi. 2005-yilga kelib shahar aholisi 100 000 kishiga koʻpaydi, 2017-yilda esa 120 000 kishiga yaqinlashdi. Etnik tarkibiga koʻra, Mari shahrida asosan turkmanlar, ruslar, tatarlar, armanlar istiqomat qiladi.

Maʼmuriy holati

Mari shahri — Mari viloyatining maʼmuriy markazi. Mari viloyat miqyosidagi shahar, yaʼni u biron bir tuman tarkibiga kirmaydi va maʼmuriy jihatdan bevosita viloyatga boʻysunadi. Biroq, shaharni oʻrab turgan Mari tumani ham bor. Garchi Mari tumani tarkibiga kirmasa ham, shahar ushbu tumanning markazi hisoblanadi.

Mari shahri tarkibiga Saparmurod Turkmanboshi shahri, Mulkburkaz, Sultoiz va Yoʻlli qishloqlari kiradi.

Iqtisodiyoti

Mari Turkmanistonning toʻrtinchi yirik shahri va tabiiy gaz va paxta sanoati uchun yirik sanoat markazi boʻlib, mamlakatning asosiy eksport daromadlaridan ikkitasidir. Shahar paxta, don, teri va jun savdo markazidir.

Sanoati

Marida mashinasozlik zavodi, avtomobil taʼmirlash zavodi, paxta tozalash zavodi, koʻnchilik zavodi, uy qurilishi zavodi, qurilish materiallari zavodi, turkman azotli oʻgʻitlar zavodi va shakar zavodi mavjud.

Mashinasozlik zavodining mahsulotlari neftni quyish uchun mo‘ljallangan kuchli markazdan qochma neft nasoslari bo‘lib, ular MDHning turli mintaqalariga eksport qilinib, dunyoning 20 dan ortiq davlatiga eksport qilinmoqda.

Shaharda jun yuvish, yigirish va toʻqish, kiyim-kechak, gilam, qandolat va mebel fabrikalari, pivo va sut zavodlari ishlab turibdi.

Mari respublika gaz sanoatining asosiy markazi hisoblanadi.

Shahardan 19 km uzoqlikda Turkmanistondagi eng yirik Mari GESi joylashgan boʻlib, quvvati 1 million 250 ming kVt boʻlib, u Shodlik konidan olinadigan gazda ishlaydi va respublika elektr energiyasining 80% dan ortigʻini ishlab chiqaradi.

Marida bosmaxona bor.

Gilam to‘qish

Qo‘lda va mashinada toʻqilgan gilamlar shahar aholisining g‘ururi sanaladi.

Tekin, Salor, Yovmud, Ersar gilamlari bir-biridan bezak va rang-barangligi bilan farqlanadi. Marv vohasi, hozirgi Mari viloyati jahonga mashhur taka gilamlarining vatani boʻlib, bu yerda taka qabilasining gilamchilik anʼanalari saqlanadi.

Yilqichilik

Mari ot fermasida dunyoga mashhur boʻlgan Axaltaka zoti boqiladi.

Transport tizimi

Mari orqali 1880—1896-yillarda rus generali Mixail Annenkov boshchiligida Turkmanboshini (Krasnovodsk) Toshkent bilan bogʻlovchi Oʻrta Osiyo temir yoʻli qurilgan. Undan 1900-yillarda qurilgan Mari-Kushka yoʻli shaxobchasi bor. 2003-yilda vokzal rekonstruksiya qilindi. Shaharda soatiga 500 yoʻlovchiga moʻljallangan yangi avtovokzal, rekonstruksiya qilingan temir yoʻl vokzali, soatiga 300 yoʻlovchiga xizmat koʻrsatadigan, 3500 m uzunlikdagi uchish-qoʻnish yoʻlagi bilan jihozlangan yangi aeroport mavjud boʻlib, u ogʻirligi 400 tonnagacha boʻlgan katta samolyotlarni qabul qilishga moʻljallangan. Shahar ichidagi transport jamoat avtobuslar, yoʻnalishli taksilar va yoʻnalishsiz taksilar bilan ifodalanadi.

Madaniyati

Kutubxona

Mari kutubxonasi Mari tumanidagi eng yirik mintaqaviy kutubxonadir. Kutubxona qurilishi 2010-yil fevral oyida boshlangan. Kutubxona 2011-yil 20-oktabrda rasman ochilgan va rasmiy ochilish marosimida Turkmanistonning oʻsha vaqtdagi prezidenti Gurbanguli Berdimuhamedov ishtirok etgan.

Bino sharsimon shaklda boʻlib, 62 ta ustun bilan mustahkamlangan. Kutubxonaning balandligi 42 metrni tashkil qiladi. Uch qavatli bino uch million kitobni saqlash uchun moʻljallangan va bir vaqtning oʻzida 600 kitobxonni sigʻdirishi mumkin. Kutubxona fondida kitob do‘koni, to‘qqizta o‘quv zali, internet tarmog‘i, oqsoqollar uchun alohida o‘quv zali, maxsus bo‘limlar kabineti, konferensiya xonalari, bolalar xonasi mavjud. Lola barglari ko‘rinishidagi kutubxona gumbazi ostida teleskop o‘rnatilgan.

Boshqalar

Mari oʻzining tarix-oʻlkashunoslik muzeyi bilan mashhur.

Asosiy futbol jamoasi Marv F. K. boʻlib, u Mari stadionida oʻynaydi.