Lycoris radiata
Lycoris radiata ,
qizil oʻrgimchak nilufar ,
sehrli qizil nilufar ,
oʻlik gul yoki
teng kunlik guli sifatida tanilgan, amaryllis oilasiga mansub o‘simlik. Asl vatani Xitoy, Koreya, Nepal va Yaponiya, AQSH va boshqa mamlakatlarda naturalizatsiya qilingan. Seyshel orollarida va Ryukyu orollarida tabiiylashtirilgan. U yozning oxirida yoki kuzda gullaydi.
Tavsif
Lycoris radiata — piyozboshli, koʻp yillik oʻsimlik. Odatda bo‘yi 30–70 centimetr (12–28 in) gacha yetadi. Barglari parallel qirrali, uzunligi 0.5–1 cm (1⁄4–3⁄8 in). Qizil gullar soyabon to‘pgulda joylashgan.
Taksonomiya
Lycoris radiataning taxminiy asl shakli L. radiata var sifatida tanilgan va faqat Xitoyda uchraydi. U diploid boʻlib, 11 juft xromosomaga ega (2N = 22). 33 xromosomaga ega boʻlgan, urugʻ bilan koʻpayish qobiliyatiga ega triploid shakllari L. radiata var deb nomlanadi. Bu turlar Xitoyda, shuningdek, Yaponiyada keng tarqalgan boʻlib, u yerdan Amerika va boshqa joylarga kiritilgan. Triploid shakllari steril boʻlib, faqat vegetativ, piyozchalar orqali koʻpayadi. Yapon triploidlari genetik jihatdan bir xil. Ular Yaponiyaga Xitoydan sholi bilan birga olib kelingan, degan taxminlar bor.
Kultivatsiya
O‘simlik Amerika Qoʻshma Shtatlariga birinchi marta 1854-yilda, yapon portlari AQSh savdosi uchun ochilganda olib kelingan. Botanikaga qiziquvchi kapitan William Roberts qizil oʻrgimchak nilufarining uchta piyozchasini olib keldi. Piyozchalarni uning jiyani yerga ekdi, o‘simliklar kuz mavsumidagi birinchi yomgʻiridan keyin yaxshi gullashmadi. Oʻshandan beri oʻsimliklar Shimoliy Karolina, Texas, Oklaxoma va AQShning boshqa janubiy shtatlarida naturalizatsiya qilingan. Yapon navlari steril triploidlar boʻlganligi sababli, kiritilgan oʻsimliklar ham steril bo‘lgan va faqat piyozchalarni boʻlish bilan koʻpayadi.
Lycoris radiata Angliya kabi mamlakatlarda sovuqqa chidamli emas va shuning uchun faqat issiqxonalarda oʻstiriladi. Piyozchalarni quruq muhitda 7–13 °C (45–55 °F) gacha bo‘lgan haroratda saqlash mumkin. Bahorda toʻliq quyoshda, yaxshi quritilgan tuproqda 20 sm chuqurlikda har bir piyozcha butun holda ekiladi. Oʻsimliklar yoz oxirida yoki kuzning boshida gullay boshlaydi.
Foydalanish va afsonalar
Lycoris radiata piyozchalari zaharli hisoblanadi. Piyozchalar asosan Yaponiyada qoʻllaniladi. Ular zararkunandalar va sichqonlar yaqinlashmasligi uchun guruch maydonlari, uylar atrofiga qo‘yib chiqiladi. Shuning uchun ularning aksariyati daryolar atrofida oʻsadi. Lycoris radiata ning yaponcha umumiy nomi higanbana (yaponcha: 彼岸花?) tom maʼnoda „higan guli“ (Sanzu daryosining boshqa qirgʻogʻi yoki kuzgi tengkunlik atrofidagi buddist bayrami) degan maʼnoni anglatadi.
Yaponiyada qizil oʻrgimchak nilufarlari kuzning kelishini anglatadi. Lycoris radiata ning yana bir mashhur yaponcha nomi Manjushage (yaponcha: 曼珠沙華 Manjusha-ge or Manjusha-ke?). U Yaponiyada uning 1000 dan ortiq mahalliy nomlari bor.
Koʻpgina buddistlar bu o‘simlikni qabrlarga ekishadi, chunki bu oʻliklarga hurmat koʻrsatish ramzidir. Odamlar, qizil oʻrgimchak liliyalarni oʻlim bilan bogʻliq boʻlganligi sababli, hech qachon bu gullardan yasalgan guldastani sovg‘a qilmaslik kerak, deb hisoblashadi.
Bu qip-qizil gullar odatda kuzgi teng kunlik vaqtida qabristonlar yaqinida gullaganligi sababli, ular Lotus Sutraning xitoy va yapon tarjimalarida doʻzaxda oʻsadigan mash’um gullar sifatida tasvirlangan (xitoycha: língì).
Baʼzi rivoyatlarda aytilishicha, siz boshqa uchratmasligingiz mumkin boʻlgan odamni koʻrganingizda, bu gullar gullaydi. Ehtimol, bu qaygʻuli afsonalar tufayli yaponlar koʻpincha bu gullarni dafn marosimlarida ishlatishadi.
Manbalar
uz.wikipedia.org