Liao daryosi
Liao daryosi (xit. an’anaviy 遼河, soddalashtrilgan 辽河, pinyin: Liáo Hé) - Xitoyning janubi-sharqidagi asosiy daryo va yettita asosiy daryo tizimidan biri. Uning nomi Liao mintaqasidan olingan. U janubiy Manjuriyaning tarixiy nomi bo‘lib, undan Liaonin viloyati, Liaodun yarim oroli va Liao sulolasi ham o‘z nomlarini olgan. Daryo Shimoliy-Sharqiy Xitoy xalqi orasida "ona daryo" nomi bilan ham mashhur. Uzunligi 1345 km (836 mi). Liao daryosi tizimi 232,000 kvadrat kilometr (90 000 mi)dan ortiq suv havzasini o‘z ichiga oladi. Uning o‘rtacha suv chiqarish hajmi juda kichik, sekundiga atigi 500 kub metr (18 000 cu ft/s) bo‘lib, Pearl daryosining yigirmadan bir qismini tashkil etadi. Liao daryosi juda yuqori cho‘kindi yukiga ega. Chunki uning katta qismi chang lyoslaridan oqib o‘tadi.
Liao daryosi muhim geografik joy hisoblanadi. Chunki u zamonaviy Liaoning provinsiyasini ikkita mintaqaga ajratadi. Ular Liaodun ("Liao daryosining sharqi") va Liaoxi ("Liao daryosining g‘arbi").
Daryolar
Liao daryosi ikki asosiy irmogʻi mavjud. Gʻarbdan
Xilyao daryosi va sharqdan Dongliao daryosining qoʻshilishidan hosil boʻlgan. Gʻarbiy irmogʻi butunlay Ichki Moʻgʻulistonda joylashgan boʻlib, Xar Moron daryosi va Laoxa daryosining qoʻshilishidan taxminan 43° 25' shimoliy kenglik va 120° 45' shimoliy uzunlikda hosil boʻladi. Undan oldin
Sinkay daryosi deb ataladigan boshqa irmoq bilan mustahkamlanadi. Sharqiy irmog‘i G'arbiy Jilin provinsiyasida shakllanib, S shaklidagi yo‘nalish bo‘ylab boshqa daryo bilan qo‘shilishidan oldin Liaoning, Jilin va Ichki Mo‘g‘ulistonning tutashgan hududi bo‘ylab oqib o‘tadi.
Natijada paydo bo‘lgan daryo,
Liao daryosi Liaoning provinsiyasiga kiradi va shimoli-sharqiy Xitoy tekisligi bo‘ylab janubga qarab oqib, yo‘lda ko‘plab irmoqlarni qo‘shib oladi. U Tieling okrugidagi Pingdingbao shahri yaqinidan gʻarbga burilib, koʻproq irmoqlarni olgandan soʻng kamdan-kam ishlatiladigan Juliu
daryosi nomiga ega boʻladi (“bahaybat daryo”). Keyin Liao daryosi janubi-g‘arbiy tomonga yo‘naladi, u Tai'an okrugidagi Liujianfang gidrologik stansiyasi yaqiniga yetib boradi va tarixan ikki taqsimlash boʻlinmasiga boʻlinib,
Liao daryosi deltasini hosil qiladi. Dastlab kichikroq boʻlgan deltaning gʻarbiy distribyutori 2011-yilgacha Shuangtaizi
daryosi deb nomlangan va Dawa okrugining gʻarbidagi Boxay dengizining Liaodun koʻrfaziga quyilishidan oldin Panjinning Panshan okrugidagi Raoyang daryosining irmogʻini ham oladi. Sharqiy distributor
Vailiao daryosi ("Tashqi Liao daryosi") deb nomlangan. Vailiao daryosi janubga qarab ikki yirik irmoqni:
Xun daryosi va
Taizi daryosini olish uchun yo‘l oladi. Mahalliy aholi "
Trident daryosi " deb ataydigan qo‘shilish joyidan o‘tib, u yerda
Daliao daryosi (Buyuk Liao daryosi") degan yangi nomni oladi. Shundan so‘ng Yingkouning g‘arbiy qismidagi Liaodun ko‘rfaziga quyiladi.
Liao daryosi deltasi yumshoq cho‘kindi tuproqdan tashkil topgan tekis topografiyaga ega bo‘lib, yo‘nalishni o‘zgartirishning boy tarixiga ega bo‘lgan chuqur suv yo‘llari mavjud. Bu mintaqaning past balandligi tufayli bo‘ron ko‘tarilish xavfi bilan birgalikda toshqinni nazorat qilishda katta muammo tug‘diradi. Liao daryosi tizimining qirg‘oq bo‘yidagi suv toshqini xavfi, ayniqsa, Daliao daryosiga yaqin joylashgan va 2 million aholi istiqomat qiladigan Yingkou shahriga xavf soladi. 1958-yilda Liujianfangdagi Vailyao daryosining yuqori oqimi daryo muhandislik loyihasi tufayli to‘sib qo‘yildi. Bu esa Liao daryosidan suv oqimini butunlay Shuangtaizi daryosiga (2011-yilda oddiygina "Liao daryosi" deb o‘zgartirilgan) yo‘naltirdi. Xun daryosi va Taizi daryosini Liao daryosi tizimidan ajratib turadi. Shu sababli, Daliao daryosi tizimi 1958-yildan beri mustaqil suv tizimi hisoblanadi. Xun va Taizi daryolari endi Liao daryosining irmoqlari emas. Bundan tashqari, Vailiao daryosining yuqori oqimi kesilganligi sababli, Liao daryosi endi distribyutorga ega emas. Shuning uchun Liao daryosi deltasi ham texnik jihatdan 1958-yildan boshlab mavjud bo‘lishni to‘xtatdi. Ammo bu atama Panjin mintaqasi uchun qo‘llaniladi.
Irmoqlar
Yirik irmoqlar
Kichik irmoqlar
Quyidagi irmoqlar Liaoning provinsiyasida Liao daryosiga quyiladi.
Sobiq irmoqlar
1958-yilgacha Xun daryosi Vailyao daryosiga, keyin Xaycheng yaqinidagi Taizi daryosiga qo‘shiladi. Uchta daryoning qo‘shilishi "Trident daryosi" sifatida ham tanilgan. U Liaodong ko‘rfaziga quyiladigan Daliao daryosini hosil qiladi. Biroq, 1958-yilda Yingkou yaqinidagi qirg‘oq hududida suv toshqini bilan kurashish muammosini hal qilish uchun daryo muhandislik loyihasi amalga oshirildi. Liujianfangdagi Vailyao daryosining yuqori oqimi to‘sib qo‘yilib, Liao daryosi oqimi Shuangtaizi daryosi tomon burilib, Xun daryosi va Taizi daryosini Liao daryosi tizimining asosiy qismidan samarali ravishda ajratib olindi. Shuning uchun 1958-yildan beri Xun va Taizi daryolari mustaqil daryo tizimi hisoblanib, hozirda Liao daryosining irmoqlari emas.
Manbalar
uz.wikipedia.org