Kumul xonligi
Qumul xonligi 1930-yilda Shinjon gubernatori Jin Shuren tomonidan tugatilgunga qadar Sin sulolasi, soʻngra Xitoy Respublikasi tarkibidagi yarim avtonom feodal turkiy xoqonlik edi. Xonlik Shinjonning hozirgi Hami prefekturasida joylashgan edi.
Kumul xonlari Chagʻatoy xonligi xonlarining bevosita avlodlari va shuning uchun Moʻgʻul imperiyasining oxirgi avlodi edi.
1513-yilda Min-Turpan mojarosiga Qora Del qirolligi Mansurxon tomonidan bosib olingach barham berildi va Min sulolasi Turpan xonligi bilan munosabat oʻrnatdi. Xonlik Minga soliq toʻlay boshladi. Sulton Said Boboxon boshchiligidagi Turpan xonligi Xitoyning Min sulolasiga sodiq qodli va 1646-yilda Sin sulolasiga qarshi Milayin qoʻzgʻolon koʻtarganda, Xitoy musulmonlari min sulolasini qoʻllab-quvvatladi.
1647-yildan boshlab, Min sadoqatlilari magʻlubiyatga uchraganidan soʻng, Kumul shahzodasi Turumtoy Sin qoʻshinlari tomonidan oʻldirildi, Kumul Singa boʻysunib, soliq toʻlash majburiyatini oladi. U Sin hukmronligi ostiga oʻtdi va Sin imperiyasining bir qismi sifatida xonlik boʻlib qoldi. „Jasak tarxon“ unvoni Hami hukmdori Abdulloh begim Tarxonga (Kumul hukmdori Muhammad Shohi beg Tarxonning oʻgʻli) 1696-yilda Jungʻor-Sin urushi davrida Singa vassal sifatida boʻysunganidan keyin berilgan.
Xonlik Sin imperiyasi tarafida jungʻorlarga qarshi kurashgan. 1884-yilda dungan qoʻzgʻolonidan keyin Shinjon viloyatga aylantirilgach, Kumul vassal xonlik sifatida saqlanib qoldi.
Xonlarga Sin imperiyasi tomonidan Sinvan (Birinchi darajali Xitoy shahzodasi) unvoni ham berildi. Sin saroyi xonlarga qatlga hukm qilishdan boshqa juda katta vakolatlar berdi. Qatl uchun Kumulda joylashgan xitoy amaldori ruxsat berishi kerak edi. Xonlar rasman Xitoy imperatoriga vassallar edilar va har olti yilda bir marta Pekinda 40 kun davomida imperatorga xizmatkor boʻlishlari kerak edi.
U Kumul bekligi sifatida ham tanilgan va xitoylar uni Hami deb atashgan. Xonlar Xitoy hukmronligi va hokimiyatiga doʻstona munosabatda boʻlishgan.
Xon Muhammad va uning oʻgʻli va vorisi Xon Maqsudshoh oʻz qoʻl ostidagilardan katta soliqlar solib, majburiy undiradilar, buning natijasida 1907 va 1912-yillarda uning hukmronligiga qarshi ikki marta qoʻzgʻolon koʻtarildi
Xonga oʻz saroyida kansler / vazir / bosh vazir yordam berardi. Oxirgi xon Maqsudshoh Hami yoʻlbars shahzodasi Yoʻlbarsxonni kansler etib tayinlagan.
Xon Urumchiga har yili kam miqdorda oʻlpon toʻlardi va buning evaziga Shinjon hukumati unga har yili 1200 kumush tael miqdorida rasmiy subsidiya toʻlab turardi — Yang Zengsinning fikricha, strategik muhim xonlikning davomli boʻysunishini taʼminlash uchun juda oz miqdordagi mablagʻ berib turilishi, shubhasiz edi.
Shinjonning xitoylik gubernatori Yang Zengsin monarxist edi, xonlikka toqat qildi va Xon Maqsudshohga doʻstona munosabatda boʻlgan.
Taxminan 1920-yillarda yapon maxfiy agentlari Kumul hududini oʻrganishni boshladilar.
Xonlikning mavjudligi uygʻurlarning isyon koʻtarishiga toʻsqinlik qilib turdi, chunki xonlikda ularning millati va diniga mansub kishi hukmronlik qilayotgan edi. Xonlikning tugatilishi qonli isyonga olib keldi.
1928-yilga kelib, Yang Zengxin oʻldirilganidan koʻp oʻtmay, qarib qolgan Maqsudshoh 25 000 dan 30 000 gacha boʻlgan kumulliklarni boshqarganligi taxmin qilinadi. Xon soliqlarni undirish va adolatni taʼminlash uchun mas’ul edi; uning maʼmuriyati yigirma bir bekga tayangan, ulardan toʻrttasi Kumulning oʻziga, beshtasi tekislikdagi qishloqlarga, qolgan oʻn ikkitasi esa Barkoʻl va Karlik togʻning togʻli hududlariga mas’ul edi. Maqsudshoh, shuningdek, asosan xitoylar yashaydigan Eski shahardagi boshqalarga qaraganda yaxshiroq tayyorgarlikka ega boʻlgan uygʻur militsiyasini ham saqlab qolgan. Voha tuprogʻi serhosil boʻlib, Kumulliklarning 1929-yilgacha boʻlgan sharoiti nisbatan farovon edi. Maqsudshohni shaxsan tanigan ingliz missionerlari Mildred Kabel va Francheska Fransuzning fikricha, Kumul xonligining davom etishi Xitoy hukmronligiga boʻysungan Turfon va Tarim havzasidagi uygʻurlar uchun ham psixologik ahamiyatga ega edi. Hukumat qarorgohi Xon Maqsudshoh davrida Hamida mustahkamlandi, u hamon Gobi Qiroli degan unvonga ega edi.
1930-yil mart oyida Maqsudshoh vafotidan soʻng Jin Shuren xonlik oʻrniga uchta oddiy viloyat maʼmuriy tumanlari Hami, Yihe va Yivu tashkil etdi. Buning natijasida Kumul qoʻzgʻoloni boshlanib ketdi, unda Yoʻlbarsxon vorisi Nosirni taxtga chiqarishga harakat qildi.
Hukmdorlar roʻyxati
Qumul xonligi podshohlari roʻyxati quyidagicha:
Manbalar
uz.wikipedia.org