Kulrang boshli albatros
Kulrang boshli albatros (lotincha: Thalassarche chrysostoma) — albatrossimonlar oilasiga mansub yirik dengiz qushi. Aylana qutbda tarqalgan va Janubiy okeandagi alohida orollarda koʻpadi. U yuqori kengliklardagi dengizda oziqlanadi, boshqa albatroslarga qaraganda janub tomonga uzoqroq boradi. U oʻz nomini bosh va boʻyinning kulrang rangidan olgan.
Etimologiya
Kulrang boshli albatros oʻzining ilmiy oʻziga xos nomini „xrizostoma“ („xrusos“ — „oltin“ va „stoma“ — „ogʻiz“ dan) sariq tumshugʻi uchun olgan.
Tashqi koʻrinish
Oʻrtacha, kulrang boshli albatros uzunligi 81 sm gacha oʻsadi. Uning boshi va boʻyni toʻq kulrang. Qanotlarning yuqori tomonlari, koʻkrak, orqa va dum qismi deyarli qora rangda. Qanot, qorin, qanotlarning pastki qismlari oq, koʻzlarining orqasida oq yarim doira shakli mavjud. Tumshugʻi qora, ammo tumshugʻining oʻta yuqori va pastki qismi ochiq sariq, uchi toʻq sariq-pushti rangda. Qanotlarning pastki tomonlari oq rangda, oldingi chetida keng qora chiziq bor. Qanotning orqa chetida qora chiziq bor. Yosh qushlarning tumshugʻi va boshi qora, koʻz orqasidagi yarim oylar noaniq, qanotining pastki qismi deyarli butunlay to'q rangli.
Parvoz
Kulrang boshli albatros eng tez gorizontal parvozga ega qush sifatida Ginnesning rekordlar kitobiga kiritilgan (inglizcha: Fastest bird - level flight). 2004-yilda bunday parvozning tezligi 127 km/soat qayd etilgan boʻlib, albatros ushbu tezlikni 8 soatdan koʻproq vaxt ushlab turgan va Antarktika boʻroni paytida Janubiy Jorjiya orolidagi uyasiga qaytgan.
Areal va yashash joyi
Kulrang boshli albatros Janubiy okeandagi bir nechta orollarda katta koloniyalarda koʻpayadi. Janubiy Jorjiya orolida katta ularning naslchilik koloniyasi mavjud. Kichikroq koloniyalar Hind okeanidagi Diego Ramires, Kergelen, Krozet, Shahzoda Eduard orollarida, Yangi Zelandiya janubidagi Kempbell va Makkuari orollarida hamda Chili qirgʻoqlari yaqinidagi qator orollarda joylashgan. Ular joʻjalarni boqish uchun ozuqa izlab janubga Antarktika kamariga qadar boradi. Shahzoda Eduard arxipelagidagi Marion orolida uya qurgan albatroslar ham ozuqa izlab subtropik suvlarga boradilar.
Yosh yoki kasal boʻlgan qushlar Janubiy okean boʻylab bemalol koʻchib, shimolga 35 gradus janubiy kenglikgacha boradi.
Oziqlanish
Kulrang boshli albatroslar, boshqa albatroslardan farqli oʻlaroq, qitʼa shelflariga qaraganda ochiq okeanda koʻproq vaqt oʻtkazadilar. Ochiq dengizda ular asosan kalmarni ovlaydilar, lekin boshqa boshoyoqli mollyuskalar, baliqlar, qisqichbaqasimonlar va shuningdek, oʻlaksalar hamda minogalar ni ham iste'mol qiladilar. Antarktika krilli ushbu turning ratsionida kichikroq joyni egallaydi, aniqrogʻi, ochiq dengizda qirgʻoq yaqiniga qaraganda kamroq krilllar bor. Kulrang boshli albatroslar oʻlja uchun 7 metr chuqurlikka shoʻngʻiydilar, ammo ular buni juda kamdan-kam holarda amalga oshiradilar.
Koʻpayish
Ular oʻtdan tik yon bagʻirlarda yoki qoyalarda katta uyalar quradilar. Faqat bitta tuxum qoʻyadi, inkubatsiya jarayoni 72 kun davom etadi. Qushlar orolida (Janubiy Jorjiya qirgʻoqlari yaqinida) oʻtkazilgan tadqiqotlar shuni koʻrsatdiki, ota-onalar qushalar joʻjaga har 1,2 kunda oʻrtacha 616 gramm ovqat olib kelishadi, joʻjaning maksimal vazni taxminan 4,9 kg ni tashkil qiladi. Joʻjalar uchishdan oldin vazn yoʻqotishga moyil. Ular tuxumdan chiqqanidan keyin 141 kun oʻtgach, koloniyani tark etishadi va 6-7 yildan keyin qaytib kelishadi. Oʻzining tugʻilgan oroliga qaytganidan bir necha yil oʻtgach, yosh albatroslar koʻpaya boshlaydi. Shu bilan birga, joʻjani muvaffaqiyatli tarbiyalab, juftlik keyingi yil dam oladi. Koʻp yillar davomida koloniyadan tashqarida boʻlgan yosh albatroslar juda katta masofalarni bosib oʻtadi, ular koʻpincha Yerni bir necha marta aylanib chiqadi.
Naslchilik populyatsiyalari va ularning rivojlanish tendentsiyalari Turlarni himoya qilish
IUCN kulrang boshli albatrosni zaif deb tasniflaydi va ushbu turni tez kamayib borayotganini taʻkidlaydi. Bu tur 79 000 000 kvadrat kilometr suv maydonida joylashgan boʻlib, koʻpayish maydoni atigi 1 800 kvadrat kilometrni tashkil etadi va 2004-yilda ularning soni 250 000 ga yaqin edi. Shu bilan birga, Janubiy Jorjiya orolida, Marion orolida Shahzoda Eduard arxipelagida 6200 juft, Shahzoda Eduard orolida - 3000 juft, Kempbell orolida 7800 juft, Chili qirgʻoqlarida 16408 juft, Makquari orolida 84 juft, Krozet va Kerguelen orollarida mos ravishda 5940 juft va 7905 juft naslchilik qushlari aniqlangan.
Koʻplab tadqiqotlar shuni koʻrsatadiki, kulrang boshli albatros populyatsiyasi kamayib bormoqda. Soʻnggi 30 yil ichida Ptichye orolida qushlar soni 20-30% ga kamaydi. Marion orolida 1992-yilgacha yiliga 1,75% ga kamaydi, ammo hozir u barqaror koʻrinadi. Kempbell orolida 1940-yillardan beri kulrang boshli albatroslar soni 79-87% ga kamaydi. Umuman olganda, bu turning soni soʻnggi 90 yil ichida (3 avlod) 30-40% ga kamaydi. 1997- va 1998-yillarda Hind okeanida qush patlarini (Dissostichus eleginoides) noqonuniy va tartibsiz yig‘ish natijasida 10-20 000 albatroslar, asosan kulrang boshlilar nobud bo‘lgan. Kulrang boshli albatroslar baliq ovlash toʻrlarida ushlangan. Bundan tashqari, ushbu turga global isish tufayli oziq-ovqat taʻminotining maʻlum miqdorda qisqarishi taʻsir qilishi mumkin.
Kulrang boshli albatros koʻpgina orollarida oʻrganiladi. Bundan tashqari, Shahzoda Eduard oroli qoʻriqxona hisoblanadi, Kempbell va Makkuari orollari esa YuNESKOning Butunjahon merosi ob'ektlari sifatida tan olingan.
Manbalar
Adabiyotlar
Havolalar
uz.wikipedia.org