Koʻzoynaklar
Koʻzoynaklar — koʻzning optik nuqsonlari toʻgʻirlash yoki koʻzni turli zararli taʼsirlardan himoya qilish, insonning koʻrish qobiliyatini yaxshilashga moʻljallangan eng keng tarqalgan optik qurilmalar. Koʻzoynaklar linzalardan iborat boʻlib, shisha yoki plastmassadan tayyorlanadi, atrofi ramka bilan oʻrab oʻrnatiladi. Ramkalar ikki yonga uzayib, quloqlar orqasiga oʻrnatishga moslashtiriladi. Baʼzan quloqlarning orqasida biriktirilgan ramkalar oʻrniga, boshni qoplaydigan lenta yoki tasma ishlatiladi.
Koʻzoynaklar koʻrish uchun koʻz oynalari boʻlib, linzalari (tiniq yoki rangli) odamning koʻzlari oldida ushlab turadigan ramkaga oʻrnatilgan boʻladi, burun ustidagi koʻprik va ilgak qoʻllar (maʼbad deb nomlanadi) quloqlar ustida joylashadi.
Koʻzoynaklar odatda koʻrishni tuzatish uchun ishlatiladi. Masalan, oʻqish koʻzoynaklari va yaqinni koʻrish uchun ishlatiladigan koʻzoynaklar shu kabidir. Biroq, maxsus linzalarsiz ular baʼzan kosmetik maqsadlarda ham ishlatiladi.
Xavfsizlik koʻzoynaklari qurilish ishchilari yoki laboratoriya texniklari uchun uchadigan qoldiqlardan koʻzni himoya qilish maqsadida qoʻllaniladi. Bu koʻzoynaklar koʻzlarning yon tomonlari, qovoq va linzalarni himoya qiladi. Baʼzi turdagi himoya koʻzoynaklari koʻrinadigan hamda juda yaqin koʻrinadigan yorugʻlik nurlari yoki kuchli nurlanishdan himoya qilish uchun ishlatiladi. Koʻzoynaklar koʻzni va qovoqni himoya qilish uchun baʼzi sport turlarida ham taqiladi.
Doimiy koʻzoynak taqib yuradiganlar koʻzoynak tushib ketmasligi uchun tasmadan foydalanishadi. Vaqtning faqat bir qismida koʻzoynak ishlatadiganlar koʻzoynaklarini yoʻqolishi va sinishi oldini olish uchun boʻyinga oʻtadigan shnurga bogʻlanadigan koʻzoynaklardan foydalanishadi. Koʻzoynakni yoʻqotish holatlari bu sharoitda ishlaydiganlar uchun koʻp uchrab turadi.
Quyosh koʻzoynaklari yorugʻ kunduzda yaxshi koʻrish imkonini beradi va koʻzni ultrabinafsha nurlarining haddan tashqari ortiqcha taʼsiridan himoya qiladi. Quyosh koʻzoynaklarining odatiy linzalari yorqin nurdan himoya qilish uchun boʻyalgan yoki porlashni olib tashlash uchun polarizatsiyalangan boʻladi. Fotoxromli koʻzoynaklar qorongʻi yoki yopiq sharoitda qoraygan yoki yengil rangga boʻyalgan boʻlib, ultrabinafsha nurlar bilan taʼsirlanganda quyoshdan saqlaydigan koʻzoynaklarga aylanadi. Koʻpincha retseptsiz quyosh koʻzoynaklari linzalarda tuzatuvchi xususiyatga ega emas, ammo maxsus retsept boʻyicha quyoshdan saqlaydigan koʻzoynaklar tayyorlanishi mumkin. Fotofobiya koʻzoynaklari simptom (masalan, migren kasalliklari yoki Irlen sindromi) boʻlgan odamlarda koʻpincha quyoshdan saqlaydigan koʻzoynak yoki nozik rangli koʻzoynaklar sifatida har vaqt, xatto uyda va tunda ham taqib yurishda qoʻllaniladi.
Maxsus vizual maʼlumotlarni koʻrish uchun maxsus koʻzoynaklardan foydalaniladi masalan, 3D filmlar uchun 3D koʻzoynaklar ishlatiladi (stereoskopiya).
Turlari
Koʻzoynaklar asosiy funksiyasi boʻyicha belgilanishi yoki farqlanishi mumkin. Lekin ular retsept boʻyicha quyoshdan saqlaydigan koʻzoynaklar yoki kengaytirilgan, kattalashtirishga ega xavfsizlik koʻzoynaklari kabi kombinatsiyalarda ham namoyon boʻladi.
Tuzatuvchi
Tuzatuvchi linzalar yaqinni koʻra olmaslik (miyopiya), uzoqni koʻra olmaslik (gipermetropiya) yoki astigmatizm kabi holatlarning taʼsirini yumshatish uchun va koʻzga kiradigan yorugʻlikni egish orqali koʻrish kuchi xatolarini tuzatish uchun ishlatiladi. Koʻz oʻtkirligi va yoʻnalishni yaqin va uzoqqa qaratish qobiliyati vaqt oʻtishi bilan oʻzgaradi. Qirq yoshdan oshgan odamlarda tez-tez uchraydigan holat presbiyopiya boʻlib, u koʻzning kristalli linzalari egiluvchanligini yoʻqolishiga olib keladi. Kasallik natijasida linzalarni joylashtirish (yaʼni koʻzga yaqin ob’ektlarga eʼtibor qaratish) qobiliyatini asta-sekin pasayadi. Bunday holatda albatta qoʻshimcha linzalarga ehtiyoj seziladi. Bir nechta odamning koʻzlari bir xil boʻlib, ular bir xil sinishi xususiyatlarini namoyon qiladi. Bir koʻz ikkinchisiga qaraganda „kuchli“ (yaʼni koʻproq sindiruvchi boʻsa, linzaga muhtoj boʻlishi mumkin.
Tuzatish linzalari tasvirni asl holiga qaytarishga yordam beradi. Ular oftalmolog yoki optometristning retsepti boʻyicha ishlab chiqariladi. Mavjud koʻzoynaklarning texnik xususiyatlarini tekshirish uchun linzametrdan foydalaniladi. Tuzatuvchi koʻzoynaklar foydalanuvchining koʻrish sifatini sezilarli darajada yaxshilashi mumkin. Ular nafaqat foydalanuvchining vizual tajribasini yaxshilaydi, balki bosh ogʻrigʻi yoki koʻzni qisib qoʻyish, nervlarning toliqishi kabi koʻzning zoʻriqishidan kelib chiqadigan muammolarni ham kamaytirishga yordam beradi.
Tuzatuvchi linzalarning eng keng tarqalgan turi bu bir xil sinish indeksiga ega boʻlgan „yagona koʻrish“ hususiyatidir. Presbiyopiya va gipermetropiya bilan ogʻrigan odamlar uchun bifokal va trifokal koʻzoynaklar mos ravishda ikki yoki uch xil sinishi koʻrsatkichlarini namoyon qiladi va progressiv linzalar doimiy gradientga ega. Linzalar faoliyatiga qarab yuqori sinishi koʻrsatkichlari bilan ishlab chiqarilishi mumkin, bu esa „past“ sinishi koʻrsatkichlariga ega boʻlgan linza turlariga qaraganda yengilroq va nozikroq boʻlishiga imkon beradi.
Kitob oʻqish uchun oʻqish koʻzoynaklari diqqatni yaqin atrofdagi narsalarga qaratishga moʻljallangan koʻzoynaklar toʻplamini taqdim etadi. Oʻqish koʻzoynaklari dorixonalarda retseptsiz sotiladi. Ular bir xil quvvatga ega oddiy linzalardan tashkil topgan boʻlib, narx jihatdan arzon sotiladi. Astigmatizm yoki chap va oʻng koʻz oʻrtasidagi sinishi yoki prizmatik oʻzgarishlar kabi sinishi muammolarini tuzatmaydi. Odamning koʻrish qobiliyatini toʻliq tuzatish uchun yaqinda buyurilgan oftalmik koʻzoynaklar talab qilinadi.
Koʻrish uchun koʻzoynak kerak boʻlgan odamlar koʻpincha haydovchilik guvohnomalari olish uchun ob’ektiv cheklovlarini tuzatadi. Bu ularga har safar avtomobil haydashda koʻzoynak taqishni talab qiladi, bunga amal qilmaslik jarima yoki qamoq jazosiga olib keladi.
Baʼzi harbiy xizmatchilar va ayollarga retsept boʻyicha koʻzoynak beriladi. Bu odatda GI koʻzoynaklaridir. Qoʻshma Shtatlardagi davlat qamoqxonalari mahbuslarga koʻpincha shaffof plastik aviatorlar koʻrinishidagi koʻzoynaklar beriladi.
Xavfsizlik koʻzoynaklari
Xavfsizlik koʻzoynaklari turli vaziyatlarda koʻzlarni bevosita himoya qilish uchun ishlatiladi. Ular koʻzni havoda uchib yuradigan qoldiqlardan yoki boshqa narsalardan himoya qilish uchun sindirishga chidamli plastik linzalar bilan ishlab chiqariladi. Qurilish, fabrika ishchilari, mashinistlar va laboratoriya xodimlari koʻpincha uchuvchi qoldiqlardan yoki qon, kimyoviy moddalar kabi koʻzga tushganda zarar beradigan moddalardan himoya qilish uchun himoya koʻzoynak taqishlari talab qilinadi. 2017-yildan boshlab Kanada va boshqa mamlakatlardagi stomatologlar va jarrohlar bemorlarning qoni yoki boshqa tana suyuqliklari infektsiyasidan koʻzni himoya qilish maqsadida himoya koʻzoynak taqishlari talab qilina boshladi.
Payvandlash ishlari uchun himoya koʻzoynaklari ham mavjud boʻlib, ular har tomonlama oʻralgan, toʻliq oʻlchamli payvandlash dubulgʻasi tarkibida noqulay boʻlganligi sabab, endilikda payvandlashda foydalanish uchun ancha quyuqroq linzalarga ega ochiq koʻzoynaklar ishlab chiqilmoqda. Ular koʻpincha „flesh koʻzoynaklar“ deb ataladi, chunki ular payvandlash chirogʻidan ham himoya qila oladi.
Neylon ramkalar, odatda, yengil va moslashuvchan xususiyatlari tufayli sport uchun himoya koʻzoynaklar sifatida ishlatiladi. Aksariyat oddiy koʻzoynaklardan farqli ravishda, himoya koʻzoynaklari koʻpincha koʻzning yonida va koʻz oldida himoyani oʻz ichiga oladi.
Quyosh koʻzoynaklari
Quyosh koʻzoynaklari koʻproq qulaylik ega va yorqin nurdan, asosan ultrabinafsha (UV) nurlardan himoya qiladi. Koʻzlarni ultrabinafsha nurlanish xavfidan toʻgʻri himoyalash uchun quyoshdan saqlaydigan koʻzoynaklar butun yorugʻlik spektrini yaxshi qoplaydigan UV-400 blokeriga ega boʻlishi kerak.
Yorugʻlik polarizatsiyasi quyoshdan saqlaydigan koʻzoynak linzalariga qoʻllaniladigan qoʻshimcha xususiyatdir. Polarizatsiya filtrlari gorizontal qutblangan yorugʻlik nurlarini olib tashlash uchun joylashtirilgan va bu gorizontal yuzalarning porlashini yoʻq qiladi. Polarizatsiyalangan quyosh koʻzoynaklari uchuvchilar uchun qoʻllanilmaydi va u baʼzi qiyinchiliklarni keltirib chiqarishi mumkin. Sababi balandlikni oʻlchash uchun tez-tez ishlatiladigan suv va boshqa tuzilmalar koʻzgularda boshqacha koʻrinish berishi mumkin.
Quyosh koʻzoynaklarini estetik maqsadlarda yoki koʻzlarni yashirish uchun kiyib yurish mumkin. Shu sabablarga koʻra mashhur boʻlgan quyoshdan saqlaydigan koʻzoynak misollari „choy soyalari“ va „oyna soyalarini“ oʻz ichiga oladi. Koʻpgina koʻr odamlar kosmetik jihatdan koʻzlarini yashirish uchun deyarli shaffof koʻzoynak taqishadi. Yorugʻlikka sezgir boʻlgan koʻplab odamlar yorugʻlik nurini kamaytirish uchun quyoshdan saqlaydigan qora koʻzoynak yoki boshqa rangli koʻzoynak taqishadi.
Aralash qoʻsh ramka
Ikki ramkali koʻtariluvchi koʻzoynaklar — bir juft linzali bitta harakatlanuvchi ramkaga va toʻrt shtrixli aloqa bilan bogʻlangan boshqa bir juft linzali (ixtiyoriy) qoʻzgʻalmas ramkaga ega. Ikki ramkali Quyosh linzalari doimo yonib turadigan miyopiya linzalari bilan aralashgan holda osongina yuqoriga va pastga koʻtarilishi mumkin. Presbiyopiya linzalari ham birlashtirilishi va kerak boʻlganda, koʻzoynakni yechmasdan osongina koʻrish maydonidan olib tashlanishi mumkin.
3D koʻzoynak
Ikki oʻlchamli yuzada uch oʻlchamdagi illyuziya har bir koʻz koʻradigan turli vizual maʼlumotlarni tahrirlash orqali yaratilishi mumkin. 3D koʻzoynaklar ikkala koʻz uchun maʼlumot signalini filtrlash orqali uch oʻlchamli illyuziyani yaratadi. Bunday koʻzoynaklarda kino ekranidan aks ettiriladigan yoki elektron displeydan chiqadigan signal har bir koʻz biroz boshqacha tasvirni olishi uchun filtrlanadi. Filtrlar maxsus boʻlib, faqat oʻzi uchun moʻljallangan signal turi uchun ishlaydi.
3D koʻzoynaklarida har bir koʻz uchun turli rangdagi filtr hos hisoblanadi, odatda qizil va koʻk yoki qizil va yashil. Polarizatsiyalangan 3D tizimi ham boshqa tomondan polarizatsiyalangan filtrlardan foydalanadi. Polarizatsiyalangan 3D koʻzoynaklar rangli 3D koʻrish imkonini beradi, qizil-koʻk linzalar esa tahrirlangan rangga ega tasvirni yaratadi. Boshga oʻrnatilgan displeylar signalni elektron filtrlashi, keyin tahrirlangan yorugʻlikni bevosita tomoshabinning koʻziga oʻtkazishi orqali tasvir hosil qilishi mumkin. Anaglif va polarizatsiyalangan koʻzoynaklar 3D filmlarda tomoshabinlarga tarqatiladi.
Kattalashtirish (bioptika)
Maxsus Koʻzoynaklar koʻrish qobiliyati zaif yoki muayyan kasbiy talablarga ega boʻlgan odamlar uchun foydali boʻlgan kattalashtirishni ham taʼminlaydi. Masalan, oddiy linzalar ustiga, ichiga yoki orqasiga oʻrnatilgan kichik teleskoplarga ega bioptiklar yoki bioptik teleskoplar shular jumlasidan. Yangi dizaynlarlarda tuzatuvchi oynaga oʻrnatilishi va estetik koʻrinishini yaxshilashi mumkin boʻlgan kichikroq yengil teleskoplardan foydalaniladi. Ular mini teleskopik koʻzoynaklar deb ham ataladi. Ular oyna yoki durbinga oʻxshash mustaqil koʻzoynaklar shaklida boʻlishi yoki mavjud koʻzoynaklarga biriktirilishi mumkin.
Sariq rangli kompyuter/oʻyin koʻzoynaklari
Sariq rangli koʻzoynaklar — kichik sariq rangga ega koʻzoynak turi. Ular kichik rang tuzatishni amalga oshiradi va buning ustiga yorugʻlikning yetishmasligidan koʻzning charchashini kamaytiradi. Bunday koʻzoynak turini tuzatuvchi retseptsiz koʻzoynaklar deb hisoblash mumkin. Ishlab chiqargan Kompaniya turiga qarab, ushbu kompyuter yoki oʻyin koʻzoynaklari LCD displeylar, lyuminestsent yorugʻlik va boshqa yorugʻlik manbalaridan yuqori energiyali koʻk va ultrabinafsha nurlarni filtrlashi bilan farq qiladi. Bu koʻzning kuchlanishini kamaytirishga yordam beradi. Ushbu koʻzoynaklar standart optik ramkalarga mos ravishda standart yoki retsept boʻyicha korish uchun linzalar sifatida buyurtma qilinishi ham mumkin.
Kompyuter, smartfon va planshetlardagi koʻk nurni filtrlaydigan koʻzoynaklar koʻk nurning haddan tashqari taʼsiridan kelib chiqadigan muammolarni oldini olish va bartaraf qilish uchun ishlab chiqarilmoqda. Koʻzoynak koʻzning toliqishidan tortib koʻzning zoʻriqishiga, uyqu siklining buzilishi, qisman koʻrlikka olib kelishi mumkin boʻlgan makula degeneratsiyasiga taʼsir qiladi. Kompyuterdan uzoq vaqt foydalanish koʻk yorugʻlikni emas, balki koʻzni zoʻriqishiga olib kelishi mumkin. Shuning uchun ham Kompyuterdan foydalanishdan kelib chiqadigan koʻplab koʻz alomatlari kompyuterdan foydalanish toʻxtatilgandan yoki cheklangandan keyin kamayadi. Kechki ekran vaqtini qisqartirish va qurilmalarni tungi rejimga oʻrnatish uyquni yaxshilaydi. Bir qator tadqiqotlar shuni koʻrsatdiki, kompyuterdan koʻk yorugʻlik koʻz kasalliklariga, jumladan, makula degeneratsiyasiga yoʻl qoʻymaydi.
Amerika Oftalmologiya Akademiyasi (AAO) kompyuterdan foydalanish uchun maxsus koʻzoynaklarni tavsiya etmaydi, u kompyuter ekrani masofasi uchun maxsus oʻlchangan retsept boʻyicha koʻzoynaklardan foydalanishni tavsiya qiladi (yuzdan 20-26 dyuym masofada) va ular koʻk nurni blokirovka qiluvchi koʻzoynaklar bilan bir xil emas.
Ramkalar
Oftalmik ramka — bu koʻzoynak linzalarini toʻgʻri holatda ushlab turish uchun moʻljallangan qism. Oftalmik ramkalar turli xil oʻlchamlar, materiallar, shakllar va ranglarga ega.
Koʻzoynak qismlari
Materiallar
Plastik va polimer Tarixi
Prekursorlar
Yunon va Rim davrlarida vizual yordam vositalaridan foydalanish toʻgʻrisida tarqoq dalillar mavjud edi, eng muhim dalil Pliniy Elder aytgan imperator Neron tomonidan zumraddan foydalanishni yoʻlga qoʻygan.
Kattalashtirilgan tasvirni yaratish uchun qavariq linzalardan foydalanish Ptolemeyning „Optika“ asarida tasvirlangan boʻlishi mumkin (bu faqat arab tilidagi zaif tarjimada saqlanib qolgan). Ptolemeyning linzalarning tavsifi Ibn Sahl (X asr) va eng muhimi Alhazen (Optika kitobi), taxminan 1021-yil) tomonidan oʻrganilgan va sharxlangan. Ptolemey optikasi va Alhazenning lotincha tarjimalari Yevropada XII asrda „oʻqish toshlari“ ning rivojlanishi bilan bir vaqtda paydo boʻlgan. Shimoliy Song sulolasi davrida (960-1127) Xitoyda bitta linzali kattalashtiruvchi koʻzoynaklar ishlatilgan degan qarashlar mavjud.
Robert Grossetestening 1220-1235 yillar oraligʻida yozgan "De iride" (Kamalak haqida) risolasida „eng kichik harflarni aql bovar qilmaydigan masofalarda oʻqish“ uchun optikadan foydalanish haqida qaydlar bitilgan. Bir necha yildan soʻng, 1262-yilda Roger Bacon ham linzalarning kattalashtirish xususiyatlari haqida yozganligi maʼlum. Birinchi koʻzoynakning rivojlanishi Shimoliy Italiyada 13-asrning ikkinchi yarmida sodir boʻlgan.
Optik maqsadlarda linzalardan foydalanish boʻyicha eng birinchi sharhlar 1268-yilda Rojer Bekon tomonidan qayd qilingan.Koʻzoynak uchun dastlabki ramkalar burunni ushlab turishi uchun tutqichlar bilan bir-biriga bogʻlangan ikkita kattalashtirish koʻzoynaklaridan iborat boʻlgan. Bular „perchinli koʻzoynak“ deb ataladi. Eng qadimgi saqlanib qolgan namunalar Germaniyadagi Celle yaqinidagi Kloster Wienhausen monastiridagi taxtalar ostidan topilgan. Ular taxminan 1400-yilga toʻgʻri keladi.
Dunyodagi birinchi koʻzoynaklar uchun ixtisoslashtirilgan doʻkon — biz bugungi kunda optika sifatida tushinadiganimiz — 1466-yilda Strasburgda (oʻsha paytda Muqaddas Rim imperiyasi, hozirgi Fransiya) ochilgan.
Zamonaviy koʻzoynaklar
1930-yillarda koʻzoynalar „tibbiy asboblar“ deb taʼriflangan. Koʻzoynak taqish baʼzan ijtimoiy kamsitish deb hisoblangan. 1970-yillarda zamonaviy koʻzoynaklar sotila boshlandi va hukumatlar retseptsiz qabul qilingan koʻzoynaklarga boʻlgan talabni ham tan olishdi.
Zamonaviy koʻzoynaklarda har xil kombinatsiyalarda ishlatilishi mumkin boʻlgan ramkalar va linzalarni loyihalashda shakllar, ranglar va materiallar mavjud. Koʻpincha, ramka tanlash uning egasining tashqi koʻrinishiga qanday taʼsir qilishiga qarab shaxsiy amalga oshiriladi. Tabiiy koʻrish qobiliyati yaxshi boʻlgan koʻplab odamlar koʻzoynak taqishni uslub aksessuarlari sifatida yoqtirishadi. Mustasno holatlarga koʻra, masalan Yaponiyada baʼzi kompaniyalar ayollarga koʻzoynak taqishni taqiqlaydi.
XX asrda koʻzoynaklar modaning tarkibiy qismi hisoblana boshladi. Shu bilan birga turli xil uslubdagi koʻzoynaklar mashhurlikka erishdi va keng qoʻllanilmoqda:
Manbalar
uz.wikipedia.org