Ko`zaliqir
Koʻzaliqir (yoki Yetimqir; tukm. Küýzeligyr) — qadimgi Xorazmning birinchi poytaxti (miloddan avvalgi 1-ming yillikning 1-yarmi; VI—V asrlar) boʻlgan va hozirda Turmaniston Respublikasi hududida joylashgan qadimiy shahar-qalʼa xarobasi.
Joylashuvi
Jayhun (Amudaryo)ning koʻhna oʻzani boʻyida; Toshhovuz viloyatining Oqtepa (Akdepe) shahridagi Amudaryoning qadimiy Sariqamish boʻyi deltasi hududida joylashgan Koʻzaliqir manzilgohi Xorazm tarixidagi arxaik davrning eng yirik yodgorligidir. Uning maydoni 25 gektar, qalʼa devorlarining umumiy uzunligi taxminan 3 km ni tashkil qiladi. Yuriy Rapoportning taʼkidlashicha, Koʻzaliqir Gekatey Miletlikning „Yerning tavsifi“ asarida tilga olingan qadimgi Xorazm shahrida ham mavjud boʻlgan.
Tavsifi
Koʻzaliqir miloddan avvalgi VII—VI asrlar boshida Xorazmning eng zich joylashgan hududi va Amudaryoning Saraqamish boʻyi deltasida joylashgan juda yirik shahar boʻlgan. Uning oʻrnidan ham koʻrinib turibdiki, shahar Amudaryoning markazi ham boʻlgan. U Ahamoniylar sulolasi Xorazmni bosib olishidan oldingi tarixiy-madaniy mintaqa deb eʼtirof etiladi.
Koʻzaliqir mustahkam shahar boʻlib, dastlab oʻzi joylashgan tepalikning janubi-gʻarbiy qisminigina egallagan. Keyingi davrlarda avvalgi qalʼaning shimoli va sharqida 13 gektar maydonda yangi qalʼa devori qurilgan. Qalʼa ikki parallel devor bilan oʻralgan boʻlib, ular orasida kengligi 2,5 metrgacha boʻlgan oʻtish joyi boʻlgan.
Koʻzaliqirni 1939-yil S. P. Tolstov boshchiligidagi Xorazm arxeologiya-etnografiya ekspeditsiyasi topgan va 1950—, 1953—1954-yillarda u yerda arxeologik qazish ishlari olib borgan. Arxeologik tadqiqotlar natijasida quyidagilar aniqlangan: Koʻzaliqir uchburchak shaklidagi maydon (1000x400) tevaragi boʻylab paxsadan qurilgan usti yopiq bir necha qator yoʻlaklar (umumiy uzunligi 6—7 km) dan iborat turar joylar boʻlib, ularning ichkarisiga yuqoridagi tuynuklar orqali kirishgan. Birinchi qatordagi yoʻlakning tashqi devori burjlar bilan mustahkamlangan, yuqori qismida qator shinaklari boʻlgan. Yoʻlaklarning ichi alohida-alohida turar joylarga boʻlinmaganligi ularda bir urugʻ yoxud oʻzaro qarindosh urugʻlar guruhi yashaganligini koʻrsatadi. Koʻzaliqir aholisi oʻsha davrlardagi muttasil bosqinlardan oʻzlarini hamda jamoaning asosiy boyligi — chorvani himoya qilish uchungina ana shunday uzundan uzun, qorongʻu yoʻlaklarda yashashga majbur boʻlgan.
Qalʼaning paxsa va loy gʻishtdan qurilgan devorlari qalinligi 1—1,5 m ga yetgan. Tashqi mudofaa devori bir-biridan 2 m masofada joylashgan koʻplab boʻshliqlar orqali oʻyilgan. Devor boʻylab har 35 metrga oval yoki toʻrtburchak shakldagi minoralar joylashgan. Dastlab, qalʼa toʻrtburchaklar shaklidagi gʻishtdan, keyinroq kvadrat gʻishtdan qurilgan. Qalʼaning dastlabki davridagi binolarda ramka tuzilmalari keng qoʻllanilgan. Bino asosi loy gʻisht bilan yotqizilib, somon aralashgan loy bilan qoplangan. Shaharda metallni qayta ishlash yuqori rivojlanish darajasiga koʻtarilgan: oʻq uchlari, jabduqlar qismlari, ayollar zargarlik buyumlari (munchoqlar, bilaguzuklar, uzuklar) va boshqa buyumlar bronzadan quyilgan. Kulolchilik rivojlangan. Koʻzaliqir shahrining kulolchilik mahallasi butun qadimgi Xorazm hududidagi eng qadimiy hudud edi.
Koʻzaliqir koʻp jihatdan Avestoda taʼriflangan narga mos keladi. Koʻzaliqirdan skiflarga xos jezdan yasalgan kamon oʻqlari, kulolchilik dastgohida yasalgan turli sopol idish va buyumlar topilgan. Aholi Koʻzaliqir tashqarisida dehqonchilik va chorvachilik bilan shugʻullangan hamda biror xavf-xatar tugʻilishi bilan mollarini ichkariga — mazkur uchburchak maydonga haydab kirgan, oʻzlari esa yoʻlaklarda turib dushmanni daf qilgan.
Qazishmalar va tabiiy sharoitlarda topilgan hayvon suyaklari soniga koʻra, Koʻzaliqir aholisining asosiy mashgʻuloti chorvachilik edi. Shuningdek, Koʻzaliqir aholisining dehqonchilik bilan shugʻullanganligini temir oʻroqlarning qismlari topilmalari va tosh don maydalagichlar, shuningdek, binolarning loy qoplamasiga sezilarli darajada aralashib ketgan donli oʻsimliklar somoni izlari tasdiqlaydi. Arxeologik materiallarga asoslanib, Koʻzaliqir tarixi miloddan avvalgi VI—V asrlarga toʻgʻri keladi. Tarixchilarning fikricha, Koʻzaliqir arxeologik materiallari Soʻgʻd, Margʻiyona va Janubiy Baqtriya majmualari bilan bir qatorda bir madaniy qatlam va bir yirik etnik-madaniy viloyatni tashkil qilgan degan variantni ifodalaydi.
Yana qarang
Oq-Qal’a — Devkesgan qalʼa — Jigarband — Zamaxshar — Qalʼaliqir — Kanga-Qal’a — Kaparas — Koʻhna Urganch — Quyisoy madaniyati — Kunya-Uaz — Sadvar — Shahsenem
Manbalar
uz.wikipedia.org