Ko'mir qazib olish
Ko'mir qazib olish - bu yerdan ko'mir qazib olish jarayoni. Ko'mir o'zining energiyaga boy tarkibi uchun qadrlanadi va 1880-yillardan boshlab elektr energiyasini ishlab chiqarish uchun keng foydalaniladi. Po'lat va sement sanoatida temir rudasidan temir olish va sement ishlab chiqarish uchun yoqilg'i sifatida ko'mir ishlatiladi. Birlashgan Qirollikda va Janubiy Afrikada ko'mir koni va uning tuzilmalari "chuqur" deb ataladi. Avstraliyada "ko'mir" odatda yer osti ko'mir koniga ishora qiladi.
So'nggi yillarda ko'mir qazib olishda odamlar tunnel qazish va ko'mirni qo'lda qazib olishdan tortib yirik ochiq va uzun devorli shaxtalargacha ko'plab o'zgarishlarga duch keldi. Ko'mirni Ushbu miqyosda qazib olish uchun draglinlar, yuk mashinalari, konveyerlar, gidravlik domkrat va qirqim mashinalaridan foydalanish talab etiladi.
Ko'mir qazib olish sanoati uzoq vaqtdan beri mahalliy ekotizimlarga jiddiy salbiy ekologik ta'sir ko'rsatadi. Mahalliy jamoalar va ishchilar salomatligiga ta'sir qiladi va yomon havo sifati, iqlim o'zgarishi kabi global ekologik inqirozlarga katta hissa qo'shadi. Shu sabablarga ko'ra, ko'mir global energiya iqtisodiyotining turli qismlaridan bosqichma-bosqich chiqarib yuborilgan birinchi fotoalbom yoqilg'ilardan biri bo'ldi.
Ekstraksiya qilish usullari
Ko'mir qazib olish usullari yer osti, yoki yer usti turlariga bo'linadi. Bundan tashqari, ko'mir qatlamining qalinligi va geologiyasi, kon usulini tanlashda muhim omil bo'lib xizmat qiladi. Yer usti konlari uchun ko'mir qazib olishning eng tejamli usuli elektr belkurak yoki tortish chizig'idir. Yer osti konlarini qazib olishning eng tejamli shakli uzun devorli yo'l bo'lib, u ko'mir qatlamining uchastkalari bo'ylab o'tadigan karbid bitli ikkita aylanuvchi barabandan foydalanishni o'z ichiga oladi. Yer usti va osti konlaridan olingan ko'mirlarni ko'mir tayyorlash zavodida yuvish kerak bo'ladi. Texnik va iqtisodiy maqsadga muvofiqligi quyidagilardan kelib chiqib baholanadi: hududiy geologik sharoitlar; ortiqcha yuk xususiyatlari; ko‘mir qatlamining uzluksizligi, qalinligi, tuzilishi, sifati va chuqurligi; topografiya (ayniqsa, balandlik va qiyalik); iqlim; yerga egalik qilish, chunki u qazib olish va foydalanish uchun yerlarning mavjudligiga ta'sir qiladi; sirtdagi drenaj naqshlari; yer osti suvlari sharoitlari; mehnat va materiallarning mavjudligi; tonnaj, sifat va maqsad bo'yicha ko'mir sotib oluvchi talablar; va kapital qo'yilmalarga qo'yiladigan talablar.
Yer usti va chuqur yer osti konlarini qazish, qazib olishning ikkita asosiy usuli hisoblanadi. Qazib olish usulini tanlash, birinchi navbatda, ko'mir qatlamining chuqurligi, zichligi, ortiqcha yuki va qalinligiga bog'liq; Yer sirtga nisbatan taxminan 55 m (180 ft) dan kam chuqurlikda bo'lsa, odatda ko'mir yer ustidan qazib olinadi.
Ko'mir qatlamlari yer yuzasiga yaqin bo'lganda, ko'mirni ochiq usulda qazib olish usullaridan foydalangan holda qazib olish tejamkor bo'lishi mumkin. Ochiq ko'mir qazib olish yer osti usullariga qaraganda ko'mir konining ko'proq qismini qayta tiklaydi. Ushbu qazib olish usulida portlovchi moddalar birinchi navbatda qazib olinadigan maydonning sirtini yoki ortiqcha qatlamini yorib o'tish uchun ishlatiladi. Keyin ortiqcha yuk draglinlar yoki yuk mashinasida olib tashlanadi. Ko'mir qatlami ochilgandan so'ng, u burg'ulash, sindirish bilan yaxshilab qazib olinadi. Keyin ko'mir, ko'mir tayyorlash zavodiga yoki to'g'ridan-to'g'ri ishlatiladigan joyga tashish uchun katta yuk mashinalari yoki konveyerlarga yuklanadi.
Yer ostida qazib olish
Ko'mir qatlamlarining ko'pchiligi ochiq usulda qazib olish uchun juda chuqur hisoblanib, yer osti qazib olishni talab qiladi, bu usul hozirda jahon ko'mir qazib olishning qariyb 60 foizini tashkil qiladi. Chuqur qazib olishda ustun yoki bord usuli bo'ylab oldinga siljiydi, ustunlar va yog'ochlar esa shaxta tomini maxkamlash uchun qoldiriladi.
Ishlab chiqarish
Ko'mir 50 dan ortiq mamlakatlarda tijorat maqsadida qazib olinadi. 2019-yilda 7,921 million tonna (Mt) ko‘mir qazib olindi, bu 1999-yildan buyon 20 yil ichida 70 foizga ko‘pdir. 2018-yilda qo'ng'ir ko'mirning (qo'ng'ir ko'mir) jahon ishlab chiqarishi 803,2 million tonnani tashkil etdi, Germaniya 166,3 million tonna bilan dunyodagi eng yirik ishlab chiqaruvchi. Xitoy, ehtimol, qo'ng'ir ko'mirni ishlab chiqarish bo'yicha aniq ma'lumotlar mavjud bo'lmasa-da, dunyodagi ikkinchi yirik ishlab chiqaruvchi va qo'ng'ir ko'mir iste'molchisi hisoblanadi.
Ko'mir qazib olish Osiyoda eng tez o'sdi, Yevropada esa pasaydi. 2011-yildan beri jahonda ko'mir qazib olish barqaror bo'lib, Yevropa va AQShda pasayish Xitoy, Indoneziya va Avstraliyadagi o'sishlar bilan qoplanadi. Ko'mir qazib oluvchi eng yirik davlatlar:
Ko'mirning asosiy qismi ishlab chiqarilgan mamlakatda qo'llaniladi, toshko'mirning 16 foizi eksport qilinadi.
Iqtisodiy ta'sir
Global miqyosda ko'mir qazib olish sanoatning ijtimoiy va iqtisodiy ta'sirining katta qismini jamlagan. Global miqyosda sanoatda bevosita 7 milliondan ortiq ishchi ishlaydi, bu esa millionlab bilvosita ish o'rinlarini yaratadi. Dunyoning ko'plab qismlarida ishlab chiqaruvchilar ko'mirning eng yuqori cho'qqisiga chiqdi, chunki global iqtisodiyot iqlim o'zgarishini hal qilish uchun ko'mir kabi qazib olinadigan yoqilg'idan voz kechmoqda. 2020-yilgi tadqiqot shuni ko'rsatdiki, adolatli o'tishning bir qismi sifatida ko'mir qazib olish bo'yicha ko'plab ish o'rinlarini almashtirish uchun ushbu geografiyalarda qayta tiklanadigan energiya sanoatida ish o'rinlari yaratilishi mumkin
Zamonaviy kon
Texnologik taraqqiyot bugungi kunda ko'mir qazib olishni har qachongidan ham samaraliroq qildi. Texnologiyani kuzatib borish va ko'mirni iloji boricha samarali qazib olish uchun zamonaviy konchilik xodimlari yuqori malakaga ega bo'lishi va murakkab, zamonaviy asbob-uskunalardan foydalanish bo'yicha yaxshi tayyorgarlikka ega bo'lishi kerak. Ko'pgina ishlar to'rt yillik universitet darajasini talab qiladi. Kompyuter bilimlari sanoatda ham juda qadrlanadi, chunki mashinalar va xavfsizlik monitorlarining aksariyati kompyuterlashtirilgan.
Havo sifatini kuzatish uchun murakkab sensorli uskunalardan foydalanish keng tarqalgan bo'lib, ko'pincha " konchilarning kanareykalari " deb ataladigan kanareykalar kabi mayda hayvonlardan foydalanishni almashtirdi.
Xavfsizlik
Tarixiy jihatdan, ko'mir qazib olish juda xavfli faoliyat bo'lib kelgan. Birgina AQShda 1900-yildan beri 104 895 ko‘mir konchi halok bo‘lgan, o‘lim holatlarining 90 foizi 20-asrning birinchi yarmida sodir bo‘lgan. 1907-yilda 3242 kishi vafot etdi, bu tarixdagi eng yomon yil; 2020-yilda beshta inson halok bo'lgan.
O'pkaning surunkali kasalliklari, masalan, pnevmokonioz (qora o'pka) bir vaqtlar konchilarda keng tarqalgan bo'lib, yashash davomiyligining qisqarishiga olib keldi. Ba'zi tog'-kon sanoati mamlakatlarida qora o'pka hali ham keng tarqalgan bo'lib, har yili AQShda qora o'pkaning 4000 ta yangi holatlari (har yili ishchilarning 4 foizi) va Xitoyda har yili 10 000 ta yangi holatlar (ishchilarning 0,2 foizi) uchraydi. Tog'-kon uskunalarida suv purkagichlardan foydalanish konchilar o'pkasi uchun xavfni kamaytiradi. Xavfli gazning to'planishi namlik deb nomlanadi, ehtimol nemischa Dampf so'zidan kelib chiqqan bo'lishi mumkin.
Shovqin ham ko'mir konchilarining sog'lig'iga salbiy ta'sir ko'rsatadigan omil hisoblanadi. Haddan tashqari shovqin tufayli eshitish qobiliyatini yo'qotishiga olib kelishi mumkin. Kasbiy ta'sirlar natijasida rivojlangan eshitish qobiliyatining yo'qolishi kasbiy eshitish halokati deb ataladi.
Xavfsizlikni yaxshilash
Ko'mir qazib olish jarayonida chiqarilgan gazlar, elektr energiyasi ishlab chiqarish va gaz dvigatellari bilan ishchilar xavfsizligini yaxshilash uchun qayta ishlanishi mumkin. So'nggi yillardagi yana bir yangilik - bu mina ventilyatsiyasi buzilgan holatlar uchun yopiq elektron qochish respiratorlari, kislorodni o'z ichiga olgan respiratorlardan foydalanish. AQSh Mehnat Departamentining Minalar xavfsizligi va salomatligi boshqarmasi (MSHA) tomonidan o'tkazilgan statistik tahlillar shuni ko'rsatadiki, 1990 va 2004-yillar oralig'ida sanoat jarohatlar darajasini yarmidan ko'proqqa va o'lim holatlarini uchdan ikkiga qisqartirgan. Ammo Mehnat statistikasi byurosining ma'lumotlariga ko'ra, hatto 2006-yilda ham konchilik Amerikada o'lim darajasi bo'yicha o'lchanadigan ikkinchi eng xavfli kasb bo'lib qoldi. Biroq, bu raqamlar barcha konchilik faoliyatini o'z ichiga oladi, masalan neft va gaz qazib olish jrayoni ham ko'pchilik o'limga sabab bo'ladi.
Mamlakat bo'yicha ko'mir qazib olish
2012-yilda
qattiq va qoʻngʻir koʻmir ishlab chiqaruvchi 10 ta yirik davlat (million tonnada): Xitoy 3621, AQSh 922, Hindiston 629, Avstraliya 432, Indoneziya 410, Rossiya 351, Janubiy Afrika 261, Germaniya 196, Polsha 144 va Qozogʻiston 122.
Avstraliya
Ko'mir Avstraliyaning asosan Kvinslend, Yangi Janubiy Uels va Viktoriyada qazib olinadi U asosan elektr energiyasi ishlab chiqarish uchun ishlatiladi va yillik ko'mirning 75% asosan Sharqiy Osiyoga eksport qilinadi.
Kanada
Kanada 2010-yilda jami 67,9 million tonna ko'mir qazib olish bilan dunyoda 15-chi ko'mir qazib oluvchi davlat bo'ldi. Kanadaning ko'mir zaxiralari dunyodagi 12-o'rinda turadi va sosan konlar Alberta provinsiyasida joylashgan.
Chili
Janubiy Amerikaning boshqa mamlakatlari bilan solishtirganda Chilida ko'mir resurslari cheklangan. Chilidagi ko'mir asosan pastki bitumli hisoblnadi, lekin markaziy Chilidagi Arauko havzasining bitumli ko'mirlari bundan mustasno.
Xitoy
Xitoy dunyodagi eng yirik ko'mir ishlab chiqaruvchisi bo'lib, 2,8 mlrd tonnadan ortiq ko'mir ishlab chiqaradi. 2007-yil davomida dunyoda ishlab chiqarilgan barcha ko'mirning taxminan 39,8 foizi. Taqqoslash uchun, ikkinchi yirik ishlab chiqaruvchi Qo'shma Shtatlar 1,1 mlrd tonnadan ortiq ishlab chiqargan. Taxminan 5 million kishi Xitoyning ko'mir qazib olish sanoatida ishlaydi. Har yili 20 000 ga yaqin konchi baxtsiz hodisalarda halok bo'ladi. Ko'pgina Xitoy konlari yer osti chuqurligida joylashgan.
Germaniya
Germaniya o'rta asrlarga borib taqaladigan ko'mir qazib olishning uzoq tarixiga ega. Sanoat inqilobi va keyingi o'n yilliklarda ko'mir qazib olish sezilarli darajada oshdi. Asosiy ko'mir qazib olish joylari Axen va Rur hisoblanadi
Gretsiya
Qo'ng'ir tosh ko'mir 1873-yildan beri Gretsiyada qazib olinadi va bugungi kunda mamlakat energiyaning taxminan 75% ni ta'minlaydi. Asosiy qazib olish joylari G'arbiy Macedonia ( Ptolemaida ) va Peloponnesda ( Megalopolis ) joylashgan.
Hindiston
Hindistonda ko'mir qazib olish 1774-yilda Damodar daryosining g'arbiy sohilidagi Raniganj ko'mir konida Sharqiy Hindiston kompaniyasidan Jon Sumner va Suetonius Grant Heatly bilan boshlangan uzoq muddatli tijorat ekspluatatsiyasiga ega. 1853-yilda parovozlar ishlab chiqarilgunga qadar ko'mirga bo'lgan talab past bo'lib qoldi. Shundan so'ng, ishlab chiqarish yiliga o'rtacha 1 Mt ga ko'tarildi va Hindiston 1900-yilga kelib yiliga 6,12 Mt va 1920-yilga kelib 18 Mt ishlab chiqardi. Birinchi jahon urushida talab ortib ketgan, ammo 30-yillarning boshlarida tanazzulga yuz tutdi. Ishlab chiqarish 1942-yilga kelib 29 Mt va 1946-yilga kelib 30 Mt ga yetdi. Mustaqillikka erishgach, mamlakat besh yillik rivojlanish rejalarini ishlab chiqishga kirishdi. 1-rejaning boshida yillik ishlab chiqarish 33 million tonnaga yetdi, 1-reja davrida ko'mir sanoatini tizimli va ilmiy rivojlantirish hisobiga ko'mir qazib olishni samarali oshirish anchagina sezildi.
Yaponiya
Yaponiyaning eng boy ko'mir konlari Xokkaydo va Kyushuda topilgan.
Yaponiyada ko'mir qazib olish uzoq tarixga ega. Aytishlaricha, ko'mir birinchi marta 1469-yilda Kyushu markazidagi Omuta yaqinida dehqon er-xotin tomonidan topilgan. 1478-yilda dehqonlar orolning shimolida yonib turgan toshlarni topdilar, bu esa Chikuho ko'mir konini ekspluatatsiya qilishga olib keldi.
Rossiya
Rossiya 2010-yilda ko'mir qazib olish bo'yicha dunyoda beshinchi mamlakat bo'lib, umumiy ishlab chiqarish 316,9 million tonnani tashkil etdi. Rossiya ko'mir zaxiralari bo'yicha dunyoda ikkinchi o'rinda turadi. Rossiya va Norvegiya Svalbard shartnomasi bo'yicha Arktika arxipelagining ko'mir resurslarini baham ko'radi.
Ispaniya
Ispaniya 2010-yilda dunyoda ko'mir qazib olish bo'yicha 30 -o'rinni egalladi. Ispaniyaning ko'mir konchilari Ispaniya fuqarolar urushida respublikachilar tomonida faol bo'lgan. 1934-yil oktyabr oyida Asturiyada kasaba uyushma konchilari va boshqalar Ovyedo va Gijonda o'n besh kunlik qamalda qolib ketishagan. Kataloniya hududida ko'mir qazib olishga bag'ishlangan muzey(Cercs Mine Museum) bor.
Janubiy Afrika
Janubiy Afrika dunyodagi eng yirik ko'mir qazib oluvchi o'nta davlatdan biri bo'lib, eksport qilish bo'yicha to'rtinchi o'rinda turadi.
Ukraina
2012-yilda Ukrainada ko'mir qazib olish 85,946 million tonnani tashkil etdi, bu 2011-yilga nisbatan 4,8% ga ko'pdir .
Qo'shma Shtatlar
Amerikada ko'mir 18-asrning boshlarida qazib olingan. 1730-yillarda Virjiniya shtatining Midlotian shahrida tijorat konlarini paydo bo'la boshlandi.
Amerikaning jahon ko'mir qazib olishdagi ulushi 1980-yildan 2005-yilgacha 20 foiz atrofida saqlanib qoldi. Qo'shma Shtatlar 2010-yilda dunyodagi eng ko'p ko'mir qazib olish bo'yicha ikkinchi o'rinni egalladi va dunyodagi eng katta ko'mir zahiralariga ega davlat sifatida etirof etildi. 2008-yilda o'sha paytdagi prezident Jorj Bush ko'mir elektr energiyasining eng ishonchli manbayi ekanligini aytdi. Biroq, 2011-yilda Prezident Barak Obama, AQSh karbonat angidridni kamroq chiqaradigan yoki umuman chiqarmaydigan toza energiya manbalariga ko'proq ishonishi kerakligini aytdi. Bir muncha vaqt elektr energiyasi uchun ichki ko'mir iste'moli tabiiy gaz bilan almashtirilgan bo'lsa-da, eksport hajmi ortib bordi. AQShning sof ko'mir eksporti 2006-yildan 2012-yilgacha to'qqiz baravar ko'payib, 117 million tonna ga yetdi. 2015-yilda AQSh sof eksportining 60 foizi Yevropaga, 27 foizi Osiyoga to‘g‘ri keldi. AQShda ko'mir qazib olish g'arbiy qismidagi konlardan, masalan, Vayoming va Montanadagi Powder daryosi havzasidan olinadi.
Havolalar
Manbalar
uz.wikipedia.org