Jigar

Jigar faqat umurtqali hayvonlarda joylashgan asosiy metabolik organ boʻlib, u organizmni detoksifikatsiya qilish, hazm qilish va oʻsish uchun zarur boʻlgan oqsillar va biokimyoviy moddalarni sintez qilish kabi koʻplab muhim biologik funksiyalarni bajaradi. Odamlarda u qorinning oʻng yuqori kvadrantida, diafragma ostida joylashgan va asosan pastki oʻng qovurogʻa bilan himoyalangan. Uning boshqa metabolik rollariga uglevod almashinuvi, gormonlar ishlab chiqarish, glyukoza va glikogen kabi ozuqa moddalarini aylantirish va saqlash va qizil qon hujayralarining parchalanishi kiradi. Jigar odam va hayvonlarda ovqatning hazm boʻlishi va soʻrilishida qatnashadi, yogʻ va uglevodlarni zaxiraga yigʻadi. Xordali hayvonlar va odamda jigar — murakkab, hayot uchun muhim aʼzo. Baliq va amfibiyalarda jigar sudralib yuruvchilar, qushlar va sut emizuvchilardagiga nisbatan kattaroq; yirtqich hayvonlarda oʻtxoʻr hayvonlarnikiga nisbatan katta. Jigar shakli hayvonning gavda tuzilishiga bogʻliq.

Odamda jigar — organizmdagi eng katta bez (vazni 1200–2200 g). Qorin boʻshligʻida, diafragmaning tagida, oʻng qovurgʻalar va qisman chap qovurgʻalar ostida yotadi. Rangi qizgʻish-qoʻngʻir, kattaroq oʻng boʻlagi bilan kichikroq chap boʻlagi bor. Oʻrta qismining pastki yuzasidagi koʻndalang chuqurcha jigar darvozasi yoki qopqasi deb ataladi. Shu joydan jigarga arteriya, darvoza venasi, nervlar kiradi va jigarning oʻt yoʻli, jigar venasi chiqadi. Bu oʻt yoʻli oʻt pufagidan chiqqan yoʻlga qoʻshilib, oʻn ikki barmoqli ichakka quyiladigan umumiy oʻt yoʻlini hosil qiladi.

Uzoq muddatda jigar funksiyasining yoʻqligini qanday qoplash mumkinligi ma’lum emas, ammo qisqa muddatda jigar dializ usullaridan foydalanish mumkin. Jigar yoʻqligida uzoq muddatli almashtirishni ta’minlash uchun sun’iy jigar ishlab chiqilmagan. 2018-yildan boshlab, jigar transplantatsiyasi toʻliq jigar yetishmovchiligi uchun yagona imkoniyat boʻlib qolmoqda.

Tuzilishi

Jigar toʻq qizil-jigarrang, xanjar shaklidagi organ boʻlib, hajmi va shakli teng boʻlmagan ikkita boʻlakka ega. Odam jigarining ogʻirligi odatda, taxminan 1,5 kilogramm va kengligi taxminan 15 santimetrni tashkil qiladi. Jismoniy shaxslar oʻrtasida sezilarli darajada farq bor, standart mos yozuvlar diapazoni erkaklar uchun 970–1860 gramm va ayollar uchun 600–1770 g ni tashkil qiladi. Bu inson tanasidagi eng ogʻir ichki organ va eng katta bezdir. U qorin boʻshligʻining oʻng yuqori kvadrantida, diafragma ostida, oshqozonning oʻng tomonida va oʻt pufagi ustida joylashgan.

Jigar ikkita yirik qon tomirlari bilan bogʻlangan: jigar arteriyasi va portal vena. Portal vena butun oshqozon-ichak traktidan, shuningdek, taloq va oshqozon osti bezidan hazm qilingan oziq moddalarga boy qonni olib yuradi. Ushbu qon tomirlari jigar sinusoidlari deb ataladigan kichik kapillyarlarga bo'linadi, keyinchalik ular jigar lobullariga olib keladi.

Jigar lobulalari jigarning funksional birliklari hisoblanadi. Har bir lobula asosiy metabolik hujayralar boʻlgan millionlab jigar hujayralari (gepatotsitlar)dan iborat. Lobulalar britaniyalik shifokor Frensis Glisson nomidan Glisson kapsulasi deb ataladigan butun jigarni qoplaydigan tolali kapsuladan choʻzilgan nozik, zich, tartibsiz, fibroelastik biriktiruvchi toʻqima qatlami bilan birlashtirilgan. Bu toʻqima jigar hilusidagi qon tomirlari, kanallari va nervlari bilan birga jigar tuzilishiga tarqaladi. Jigarning butun yuzasi, yalangʻoch joydan tashqari, peritondan olingan seroz qoplama bilan qoplangan va bu ichki Glisson kapsulasiga mahkam yopishadi.

Mikroskopik anatomiyasi

Mikroskopik nuqtai nazardan, har bir jigar boʻlagi jigar boʻlaklaridan iborat. Lobulalar taxminan olti burchakli boʻlib, gepatotsitlar plitalari va markaziy venadan interlobulyar portal triadalarning xayoliy perimetri tomon tarqaladigan sinusoidlardan iborat. Markaziy vena jigardan qonni olib oʻtish uchun jigar venasiga qoʻshiladi. Lobulaning oʻziga xos tarkibiy qismi — bu lobulaning har bir burchagi bo'ylab joylashgan portal triadasi. Portal triada jigar arteriyasi, darvoza venasi va umumiy o't yoʻllaridan iborat. Jigar ultratovush tekshiruvida triadani Mikki Sichqoncha belgisi sifatida koʻrish mumkin, bunda boshi darvoza venasi, jigar arteriyasi va umumiy oʻt yoʻli quloqlaridir.

Jigar organizmning markaziy biokimyoviy laboratoriyasi boʻlib, turli-tuman funksiyalarni bajaradi; Jigar boʻlmasa, odamlar, hayvonlar yashay olishmaydi. Jigar bir sutkada 600–700 g oʻt (safro) ishlab chiqarib, ovqat hazm boʻlishida va oziq moddalarning ichakdan qonga soʻrilishida muhim rol oʻynaydi; oqsillar, yogʻlar va uglevodlar almashinuvida qatnashadi; bundan tashqari, moddalar almashinuvida hosil boʻladigan yoki tashqaridan kirgan zaharli moddalarni zararsizlantirib, himoya funksiyasini bajaradi. Jigarning maxsus yulduzsimon hujayralari fagotsitozga va anti-telolar hosil qilishga qodir. Jigar qonni yigʻib tura oladi. Jigar embrional rivojlanishda qon elementlari va gemoglobin hosil qilishda ham ishtirok etadi. Organizmdagi jami qonning 1/5 qismi jigar tomirlariga sigʻishi mumkin. Qondagi ortiqcha suv qisman jigarda ajralib chiqib, oʻt va limfa hosil boʻlishiga ketadi. Jigar oʻtni uzluksiz ishlab, oʻzining oʻt yoʻli orqali chiqaradi; oʻn ikki barmoq ichakka oʻt kirishi ovqatlanish vaqtida boshlanib, meʼda ovqatdan boʻshamaguncha davom etadi. Boshqa vaqtda esa umumiy oʻt yoʻlining halqasimon muskul (sfinkter)i qisqarib, shu yoʻlning teshigini berkitib turadi. Jigarda hosil boʻladigan oʻt pufagiga kirgach, quyulib qorayadi, chunki undagi suv va qisman boshqa baʼzi moddalar oʻt pufagi devoridan qonga oʻtadi.

Hazm sistemasidan qonga oʻtgan hamma moddalar jigarga kelib, qisman murakkab moddalar tuzilishiga sarf boʻladi, qisman esa parchalanadi. Masalan, qon bilan kelgan amino kislotalardan qon oqsillari (albuminlar, globulinlar va boshqalar) hosil boʻladi, bir qancha moddalar (fruktoza, galaktoza, laktoza, glitserin)dan jigarda glyukoza sintezlanadi, bundan esa glikogen vujudga keladi. Glikogen jigar hujayralarida zaxirada turadi va organizm koʻproq energiya sarflayotgan vaqtda glyukozaga aylanib, qonga oʻtadi.

Jigar pigmentlar almashinuvida qatnashadi; unda gemoglobin yemiriladi va bilirubin hosil boʻlib, eriydigan holga keladi. Jigarda yogʻsimon moddalar (lipoidlar) ishlanib chiqadi va qon bilan boshqa aʼzo, toʻqimalarga borib, moddalar almashinuvida. qatnashadi. Jigarda xolesterin, protrombin va geparin ham sintezlanadi.

Qon bilan jigarga keladigan moddalardan baʼzilari organizmga zararli boʻlishi mumkin. Shu moddalarni zararsizlantirish, qisman esa oʻt bilan chiqarib yuborish jigatning vazifasidir. Masalan, qoʻrgʻoshin, mishyak va boshqa zaharli moddalar jigarda ushlanib qoladi, soʻngra bezarar organik moddalar (koʻpincha, oqsil moddalar) shaklida organizmdan chiqib ketadi. Organizmda oqsillar parchalanishidan hosil boʻladigan ammiak, qisman siydik kislota ham jigarda mochevinaga aylanib, organizmdan siydik bilan chiqib ketadi (mochevina esa kamroq zaharli va yaxshi eriydigan moddadir).

Organizmda zararli moddalar koʻplab paydo boʻlganda (masalan, hazm aʼzolarining surunkali kasalligida, alkogolizmda) jigar funksiyalari buziladi, bu esa ogʻir kasalliklarga olib keladi. Jigar kasalliklaridan oʻtkir va surunkali yalligʻlanish jarayonlari, shuningdek, parazitar kasalliklar uchraydi (qarang Gepatit, Jigar sirrozi, Exinokokkoz)

Manbalar

uz.wikipedia.org