Jahriyya qo‘zg‘oloni
Jahriylar qoʻzgʻoloni (xit. an’anaviy 蘇四十三起義) - 1781-yilda Naqshbandiya so‘fiylari qo‘l ostidagi jahriya so‘fiy musulmonlari va ularning raqiblari bo‘lmish xafiya so‘fiylari o‘rtasidagi mazhablararo zo‘ravonlik Sinning aralashuviga olib keldi. Hukumat ular o‘rtasidagi urushni to‘xtatdi, bu esa o‘z navbatida Jahriyya qo‘zg‘olonini keltirib chiqardi. Xitoyning Sin sulolasi ushbu qo‘zg‘olonni Xufiyya (Xafiyya) so‘fiy musulmonlari yordami bilan bostirdi.
Jahriyya va Xufiyya so‘fiy tariqatlari o‘rtasidagi ko‘cha janglari va sud jarayonlari tufayli Ma Mingxin so‘fiylar o‘rtasidagi mazhablararo zo‘ravonliklarni to‘xtatish maqsadida hibsga olindi. Jahriyya tarafdorlari zo‘ravonlik bilan Ma Mingxinni qamoqxonadan chiqarishga harakat qildi. Bu uning qatl etilishiga va Jahriya isyonchilarining tarqatilishiga olib keldi. Sin imperiyasi Shinjondan surgun qilingan jahriy isyonchilarni joylashtirish uchun joy sifatida foydalandi.
Xufiya so‘fiylari va Gedimu jahriyya so‘fiylariga qarshi birlashib, ularga qattiq qarshilik ko‘rsatdilar. Shinjonga surgun qilinganlar orasida Salar Jahriylari ham bor edi. Ba'zi Xan xitoylari qo‘zg‘olonlarda Jahriyya Salar musulmon isyonchilari bilan birga jang qildilar. Musulmonlar tarafdorlari Sin uchun kurashdilar.
Jahriyya tarafdorlari Guychjou va Yunnanga ham surgun qilingan. Jahriylar "Yangi ta'limot" deb nomlangan.
Zo‘ravonlikka sabab bo‘lgan omil sifatida amaldorlar tomonidan korrupsiya va o‘zlashtirishlar ko‘rsatiladi.
Dungan qoʻzgʻoloni (1895–1896) Jahriylar qoʻzgʻoloni bilan bir xil sabablarga koʻra, mazhablararo zoʻravonlik va ikki Naqshbandiya soʻfiylik tariqatlari oʻrtasidagi daʼvolar tufayli kelib chiqqan janjallarni hukumat hal qilmoqchi boʻlgan vaqtda boshlandi. .
Shinjonga jinoyat sodir etganlikda ayblangan xanlarni surgun qilishdan tashqari, u yerdagi Bayroq garnizonlariga qul qilib yuborish hollari ham kuzatilgan. Sinlar ichki osiyoliklarni (Mo‘g‘uliston va Ichki Osiyodagi mo‘g‘ul, rus va musulmon jinoyatchilarni) Guanchjoudagi Xan Bayroq garnizonlarida qul sifatia surgun qilinganidan so‘ng, ularni o‘sha joylarga harbiy xizmatga jo‘natishni ham tajriba qilishgan edi. Ruslar, oyratlar va musulmonlar Guanchjoudagi Xan bayrog‘i garnizoniga surgun qilingan. 1780-yillarda Gansuda Chjan Wenqing tomonidan boshlangan Jahriyya qoʻzgʻoloni magʻlubiyatga uchradi. Ma Jinlu kabi musulmonlar Xan Bayroq zobitlariga qul qilinib, Guanchjoudagi Xan Bayroq garnizoniga surgun qilindi. Mo‘g‘ulistondagi mo‘g‘ullarni tartibga soluvchi Sin kodeksi mo‘g‘ul jinoyatchilarini surgun qilishga va Xitoydagi Xan garnizonlarida xan bayroqchilariga qul qilishga hukm qildi
Manbalar
uz.wikipedia.org