Jabrayil tumani
Jabrayil tumani - Ozarbayjon Respublikasidagi maʼmuriy-hududiy birlik. Maʼmuriy markazi - Jabrayil shahri.
Jabrayil tumani 1930 yil 8 avgustda tashkil etilgan. 1963 yil 4 yanvarda bekor qilindi va Fuzuliy viloyati bilan birlashtirildi va 1964 yil 17 iyunda qayta tiklandi.
1993 yil 23 avgustda viloyat Armaniston armiyasi tomonidan ishgʻol qilindi. Ishgʻol mintaqaga 13,928 milliard dollar zarar etkazdi. Jabrayilli koʻchmanchilar mamlakatning 58 mintaqasidagi 2000 ga yaqin aholi punktlarida, chodirlar lagerlarida, yuk vagonlarida va yotoqxonalarda joylashdilar.
2020 yil 4 oktyabrda viloyat markazi va bir qator qishloqlar ishgʻoldan ozod qilinib, Ozarbayjon yerlari bilan birlashdilar.
4 oktaybr kuni Ozarbayjon Respublikasi Prezidenti Ilhom Aliyev davlat televideniyesi orqali xalqqa murojaat qilib, Ozarbayjon xalqini Jabrayil shahri va mintaqadagi to'qqiz qishloqning ozod qilinishi bilan tabrikladi.
Viloyat aholisi orasida bu hudud VIII asrda yashagan Jabrayil ota nomi bilan atalgan degan fikrlar mavjud. Biroq, Jabrayilda joylashgan son-sanoqsiz yodgorliklar, gʻorlar, qasrlar, minoralar va ibodatxonalarning qoldiqlari bu aholi punktining qadimgi ekanligidan dalolat beradi.
Geografik pozitsiyasi
Jabrayil Kichik Kavkaz togʻlarining janubi-sharqida, Geyan tekisligida va Qorabogʼ tizmasida joylashgan.
Mintaqa janubda Araz daryosi boʻylab Eron Islom Respublikasi bilan chegaradosh. U 1049 kvadrat kilometr maydonni egallaydi va asosan togʻli. Araz daryosi qirgʻoqlari bir paytlar Tugʻay oʻrmonlari bilan zich boʻlgan. Araz tekisliklarining tuproqlari yuqori mahsuldorlikka ega qorongʻu kashtan tuproqlardir. Jabrayilning yirik qishloqlari - Boyuk Marjonli, Soltanli va boshqalar Araz boʻyidagi serhosil yerlarda joylashgan.
Jabrayil mintaqasining eng baland choʻqqisi - Dag Tumas (1580 m). Armanlar istilosiga qadar mintaqada 400-500 yoshdagi 14 yirik diametrli chinor, 104 qahriz va 99 buloq bor edi.
Tarix
VIII asrda yashagan Sulton Ahmad ismli hukmdorning yaqin odamlaridan biri boʻlgan va Ziyorat togʻidan Araz daryosigacha boʻlgan hududlar Jabrayil ota va uning farzandlariga tegishli boʻlgan.
Jabrayil qishlogʻining shimolida „Jabrayil ota“" nomi bilan tanilgan ushbu maqbaraning uzunligi 4,5 metr, kengligi 2,4 metr va balandligi 1,8 metr boʻlib, u erda maqbaralar va qadimiy aholi punktlari izlari qolgan.
Boshqa manbalar va maʼlumotlarga koʻra, Jabrayil toponimi islom va monoteistik dinlarda Xudoga eng yaqin boʻlgan Jabrayil ismli farishtaning nomi bilan bogʻliq.
Jabrayil soʻzi arabchada „Xudoning bandasi“ degan maʼnoni anglatadi. Jabrayilning hududi Midiya (miloddan avvalgi VII-IV asrlar), Axmaniylar imperiyasi (miloddan avvalgi IV-III asrlar), Albaniya (miloddan avvalgi IV-III asrlar) davlatlari tarkibiga kirgan.
VII asrning oʻrtalarida Jabrayil viloyati hududi ham Umaviy xalifaligiga qoʻshildi. Babekdan oldin, paytida va undan keyin arab bosqinchilariga qarshi kurashning qalʼalaridan biri Jabrayil hududi boʻlgan.
X-XI asrlarda (971-1086) bu hududlar Shaddadidlar davlatiga, XIII-XIV asrlarda Hulakul davlatiga, XIV asrdan (1387 yildan) Teymuriylarga, XV asrdan (1412 yildan) Garagoyunlu davlatigacha, oʻsha asrning 1478 yiligacha boʻlgan.
1502 yil boshidan Ogʻgʻoyunlu davlati, 1502 yil boshidan Safaviylar davlati, XVIII asrning ikkinchi yarmi va XIX asr boshlaridan Qorabog ʼxonligi tarkibiga kirgan.
XIX asrning ikkinchi yarmi va XX asrning boshlarida Jabrayil qishlogʻi ham "Graxdin" deb nomlangan. Mahalliy aholi "karantin" soʻzini "Graxdin" deb talaffuz qildilar. Baʼzi maʼlumotlarga koʻra, "Graxdin" soʻzi XVIII asrda Nodir Shoh davrida Ozarbayjonga koʻchib kelgan Jalair turk qabilasiga mansub Giragli-Giraxli sulolasining nomi bilan bogʻliq berilgan.
Jabrayil pilla va gilamchalari bilan ham mashhur edi vu shu yerda 5 ta ipak fabrikasi boʻlgan. 1873 yilda Jabrayil va unga qoʻshni hududlar Shusha okrugidan chiqarilib, Yelizavetpol viloyati tarkibida Jabrayil tumani tashkil etildi.
Oʻsha paytda avtohalokat maydoni 6,63 ming km2 boʻlib, 66,360 kishi yashagan va hozirgi Jabrayil, [Fizuli, Xoʻjavend, Gubadli va Zangilon tumanlari hududini qamrab olgan. Jabrayilda birinchi rus maktabi 1876 yilda, qizlar maktabi esa 1912 yilda ochilgan. XIX-XX asrlarning boshlarida Rossiya-Eron temir yoʻlining Jabrayil hududidan oʻtgan qismi yotqizildi.
1905-1918 yillarda avariya Qaryag viloyati deb oʻzgartirildi.
1930 yil 8 avgustda Jabrayil tumani tashkil topdi, markazi Jabrayil qishlogʻi edi. Tuman hududi hozirgi chegaralarida 1050 km²ni tashkil etdi va aholisi 24 300 kishini tashkil etdi.
Maʼmuriy-hududiy boʻlinish.
Maʼmuriy-hududiy boʻlinish
Ozarbayjon Davlat statistika qoʻmitasining 2013 yildagi ma`lumotlariga koʻra, de-yure mintaqasida 97 ta aholi punkti, shu jumladan 1 ta shahar, 4 ta aholi punkti va 92 ta qishloq mavjud. Ular 23 ta maʼmuriy tumanlarga, shu jumladan 1 ta shahar va 22 ta qishloqqa kiritilgan.
Jabrayil viloyatining ma'muriy-hududiy bo’linmasi Aholisi
Rossiya imperiyasi istilo qilingandan keyin soliq yigʻish maqsadida roʻyxat tuzganida (1823), Jabrayli qabilasi 17 qabila, 443 uy va 2200 kishidan iborat aholini roʻyxatdan oʻtkazgan. 2008 yilgi aholini roʻyxatga olish natijalariga koʻra, aholi soni quyidagicha.
Etnik tarkibi
Jabrayil tumani: 1939 yilgi aholi ro'yxati Etnik guruhlar
Aholi (odamlar)
Ozarbayjonlar
22.813 (97,1%)
Talishlar
11 (0,1%)
Ruslar
436 (1,9%)
Armanlar
157 (0,7%)
Lezginlar
15 (0,1%)
Gruzinlar
2 (0,1%)
Butun tuman bo'ylab
23.502 (100%)
Jabrayil tumani: 1959 yilgi aholi ro'yxati Etnik guruhlar
Aholi (odamlar)
Ozarbayjonlar
25.951 (98,1%)
Talishlar
- (-)
Ruslar
196 (0,7%)
Armanlar
166 (0,6%)
Lezginlar
9 (0,1%)
Gruzinlar
3 (0,1%)
Butun tuman bo'ylab
26.377 (100%)
Jabrayil tumani: 1970 yilgi aholi ro'yxati Etnik guruhlar
Aholi (odamlar)
Ozarbayjonlar
36.735 (98,7%)
Talishlar
- (-)
Ruslar
370 (1,0%)
Armanlar
46 (0,1%)
Lezginlar
18 (0,1%)
Gruzinlar
6 (0,1%)
Butun tuman bo'ylab
37.227 (100%)
Jabrayil tumani: 1979 yilgi aholi ro'yxati Etnik guruhlar
Aholi soni[7](odamlar)
Ozarbayjonlar
42.415 (98,5%)
Talishlar
- (-)
Ruslar
434 (1,0%)
Armanlar
41 (0,1%)
Lezginlar
33 (0,1%)
Gruzinlar
10 (0,1%)
Butun tuman bo'ylab
43.047 (100%)
Mashhurlar
Sotsialistik Mehnat Qahramonlari:
Iqtisodiyot
Maʼlumki, mintaqa tsement ishlab chiqarish uchun xom ashyo, marmar va boshqa qurilish materiallari zaxiralari, temir javhari, hatto neft konlariga boy.
Ishgʻol qilinishidan oldin viloyat iqtisodiyoti chorvachilik, uzumchilik va pillaga asoslangan edi.
Soʻnggi yillarda 60 ming tonnadan ortiq uzum etishtirildi. Viloyatda uzumni dastlabki ishlov berish uchun fabrikalar, tikuvchilik, gilamchilik, asbobsozlik ustaxonalari va jami 8 ta sanoat korxonalari mavjud edi.
Arman istilosining oqibatlari
Birinchi Qorabogʼ urushi paytida Jabrayil xalqi uzoq vaqt davomida arman bosqinchilariga qarshi mardlik bilan kurashgan. Ishgʻol qilinishidan oldin viloyat hududi toʻliq muhofaza qilingan va baʼzi holatlarda qoʻshni Xoʻjavend viloyatidagi Armaniston tomonidan ishgʻol qilingan bir qator qishloqlar Ozarbayjon armiyasi tomonidan tuman politsiyasi xodimlari va mahalliy aholi ishtirokida ozod qilingan.
Umuman olganda, Xoʻjavend viloyatining Jabrayil tumaniga tutash 15 qishloq dushman ishgʻolidan ozod qilindi, ularning bir qismi Armaniston hududidan etnik kelib chiqishi tufayli deportatsiya qilingan vatandoshlarimiz tomonidan joylashtirildi.
1993 yilda Ozarbayjon armiyasining jangovar qobiliyati chayqaldi, armiyaga siyosiy elementlar kira boshladi va natijada Agdam viloyati egallab olindi, Jabrayil va Fuzuliy viloyatlarini bosib olish uchun haqiqiy zamin yaratildi.
1993 yil avgust oyi davomida mintaqada favqulodda holat eʼlon qilindi va arman bosqinchilari 1992 yil yozida Ozarbayjon armiyasi tomonidan ozod qilingan Xoʻjavend viloyatining qishloqlarini qayta egallab, Jabrayil shahriga yaqinlashdilar.
Avgust oyi davomida Jabrayil shahri kuchli oʻqqa tutildi, dushman armiyasi tomonidan yogʻdirilgan doʻl snaryadlari shaharning koʻp qismlariga zarar etkazdi va aholi orasida talofatlar boʻldi. 1993 yil 15 avgustda dushman qoʻshini Jabrayil shahri yaqinidagi Dashbashi platosini egallab oldi, 23 jabrayil yoshini oʻldirdi va tanalarini tanib boʻlmaydigan qilib qoʻydi.
1993 yil 18 avgustda arman bosqinchilari shaharni qamal qildilar. Jabrayil tarafdorlari va Zangilon mintaqasidan oʻzini himoya qilish kuchlarining qattiq qarshiliklariga qaramay, Jabrayil shahri 1993 yil 23 avgustda Armaniston tomonidan bosib olingan. Birinchi Qorabog ʼurushi paytida Jabrayil viloyati jami 400 ga yaqin odamni oʻldirgan.
1994 yilda Horadiz operatsiyasi davomida milliy armiya shahar markazi va Xudofar koʻprigi tomon harakat qilgan boʻlsa-da, faqat Jabrayilning Jojug Marjanli qishlogʻi ozod qilindi. qilingan.
Ozarbayjon Respublikasi Milliy armiyasi tomonidan
27.09.2020 yilda oʻtkazilgan qarshi hujum operatsiyasi paytida, Jabrayil tumani
Boyuk Marjonli va Nuzgar qishloqlari (27.09.2020);
03.10.2020 - Mehdili, Chaxirli, Ashagi Maralyan, Shaybey va Quycaq qishloqlari;
04.10.2020 - Karxulu, Shukurbayli, Charaken, Dashkasan, Horovlu, Mahmudlu, Jaʼfarobod, Yuxari Maralyan va Decal qishloqlari va Jabrayil shahri Armaniston ishgʻolidan ozod qilindi
19.10.2020- Jabrayil tumaning Soltanli, Amirvarli, Mashanli, Hasanli, Alikeyxali, Gumlag, Xajili, Goyerchin Veysalli, Niyozgullar, Kechal Mamadli, Shahvelli, Hoji Ismayilli va Isaqli qishloqlari Armaniston ishgʻolidan ozod qilindi.
20.10.2020 – Jabrayil tumaning Safarsha, Hasangaydi, Fuganli, Imambaghi, Dash Veysalli, Agtepe va Yarahmedli qishloqlari arman istilosidan ozod qilindi.
2020 yil 20 oktyabrda
21.10.2020 – Jabrayil tumaning Balyand, Tinli, Tulus va Papi qishloqlari arman bosqinchiligidan ozod qilindi
22.10.2020 – Jabrayil tumaning Darzili, Mastalibeyli, Shixlar va Sirik qishloqlari Arman bosqinchiligidan ozod qilindi
23.10.2020 – Jabrayil tumaning Dag Tumas, Nusus, Xalafli, Minbashili qishloqlari arman bosqinidan ozod qilindi
Jabrayil viloyati yodgorliklari
Jabrayil viloyati Ozarbayjonning diniy yodgorliklar qatori tarixiy yodgorliklarga boy mintaqalaridan biri hisoblanadi. Viloyatning eski qabristonidan qadimiy yozuvlar tushirilgan plakatning bir qismi topildi. Yoʻl chetida ikkita qabr toshlari bor. Bosh toshlarning yuqori qismida hayvonlar figuralarini - tog ʼechkilarini va Gobustan tosh rasmlarini eslatuvchi turli xil shtamplar bor.
Jabrayil atrofida turli xil badiiy shakllardagi qabr toshlari bor, ularning ikkitasida Ozarbayjonning boshqa togʼ etaklaridagi yodgorliklarning oʻxshashligi boʻlgan qoʻchqor haykali bor.
Jabrayil mintaqasida turli xil qabrlar - Dagtumas qishlogʻida XIII-XVI asrlarga oid qabr, Shixlar qishlogʻida Shixbaba qabri (XIV asr), Xubyarli qishlogʻida XVI asrga oid sakkiz qirrali qabr va boshqa oʻnlab tarixiy va diniy misollar mavjud.
Birlashgan Ozarbayjonning ramzi hisoblangan Xudafar koʻprigi ham Jabrayil viloyatida joylashgan. Ushbu koʻprik haqidagi dastlabki maʼlumotlar VIII-IX asrlarga tegishli. Xudafar koʻprigi oʻrta asrlarning Janubiy va Shimoliy Ozarbayjon shaharlarini birlashtirgan karvon yoʻli ustida qurilgan. Shuningdek, u katta harbiy-strategik ahamiyatga ega. Araz daryosining eng tor, toshloq qismida qurilgan birinchi koʻprik VIII asrning oxiridan IX asrning boshigacha va XIX asrgacha faoliyat yuritgan.
Gʻisht koʻprigi XII asrda qurilgan.
1993 yil 23 avgustda Armaniston qurolli kuchlarining bosib olinishi natijasida mintaqaning aholi punktlari bilan bir qatorda tarixiy va diniy yodgorliklari ham yoʻq qilindi.
Tarixiy va diniy yodgorliklar Ziyoratgohlar Tarixiy meʼmoriy yodgorliklar „Gigantlar saroyi“ - Dagtumas qishlogʻi
Tsikloplar binolari (miloddan avvalgi III ming yillik) - Tatar qishlogʻi
Jangulu, Gumtepe kurqalari (miloddan avvalgi III-II ming yillik) - Mahmudlu qishlogʻi
„Shahar qoldiqlari“, „Qishki joylar“ (miloddan avvalgi II ming yillik) - Shixalali qishlogʻi
Xudofar koʻprigi oʻn bitta oraliq bilan (miloddan avvalgi V asr) - Qumlaq qishlogʻi
Xudofar koʻprigi oʻn besh oraliq bilan (miloddan avvalgi VII asr) - Gumlag qishlogʻi
Kahrizlar (miloddan avvalgi 1-asr) - Mahmudlu qishlogʻi
Sirik qalʼa (V-VII asrlar) - Sirik qishlogʻi
Qalʼa (V-VI asrlar) - Sirik qishlogʻi
Bashikesik gumbazi (XIII-XIV asrlar) - Xalafli qishlogʻi
Qiz minorasi (XVI-XVII asrlar) - Xalafli qishlogʻi
Arab yozuvlari boʻlgan qoʻy yodgorligi (XV asr) - Shixalali qishlogʻi
Havolalar
Manbalar
uz.wikipedia.org