Imperator Daoguang
Imperator Daoguangning ( xitoycha: 道光帝; 1782-yil 16-sentabr - 1850-yil 26-fevral) bolalikdagi ismi
Mianning. Sin sulolasining yettinchi imperatori va 1820-yildan 1850-yilgacha hukmronlik qilgan Xitoyni tegishli ravishda boshqargan oltinchi Sin imperatori edi. Uning hukmronligi "tashqi falokat va ichki qoʻzgʻolon"lar bilan belgilanadi. Bularga birinchi afyun urushi va sulolani deyarli qulatgan Taypin qoʻzgʻolonining boshlanishi kabilar kiradi. Tarixchi Jonatan Spens imperator Daoguangni "sulola atrofidagi ichki va tashqi muammolar haqida hech narsa aytmasa ham, purist nuqtai nazarni taqdim etgan" amaldorlarni qoʻllagan "yaxshi ma'noli, ammo samarasiz odam" sifatida tavsiflagan.
Yoshlik yillari
Imperator Daoguang 1782-yilda Pekindagi Yopiq shaharda tugʻilgan va unga
Mianning (绵宁) nomi berilgan. U imperator boʻlganidan keyin ismi
Minning (旻宁) deb oʻzgartirilgan. Bunga sabab nisbatan keng tarqalgan Mian xarakteridan qochish uchun uning shaxsiy ismining birinchi belgisi Miandan Minga oʻzgartirilgan. Bu yangilikni uning bobosi, hukmronlik qilayotgan imperator Syanlun kiritgan boʻlib, u uzoq vaqtdan buyon tabu qoʻyish amaliyoti tufayli imperatorning shaxsiy nomida umumiy belgidan foydalanishni oʻrinsiz deb hisoblagan.
Mianning shahzoda Yongyanning ikkinchi oʻgʻli, imperator Syanlunning 15-oʻgʻli va merosxoʻri edi. U Yongyanning ikkinchi oʻgʻli boʻlsa ham, bobosi taxti uchun merosxoʻrlikda shahzoda Yongyandan keyingi birinchi navbatda turgan. Buning sababi, dishu tizimiga koʻra uning onasi Xitara xonim Yongyanning asosiy turmush oʻrtogʻi boʻlgan, katta akasi esa Yongyanning kanizakidan tugʻilgan. Mianningni bobosi imperator Syanlun yaxshi koʻrgan. U ov safarlarida bobosiga tez-tez hamroh boʻlgan. Shunday sayohatlardan birida, toʻqqiz yoshida, Mianning bugʻuni muvaffaqiyatli ovladi, bu imperator Syanlunni juda xursand qildi. Imperator oʻsha voqeadan besh yil oʻtgach, 1796-yilda, Mianning 14 yoshda boʻlganida taxtdan voz kechdi. Mianningning otasi shahzoda Yongyan keyinchalik imperator Jiasin sifatida taxtga oʻtirdi, shundan soʻng Xitara xonim (Mianningning onasi) imperatritsa boʻldi. Keksa Syanlun 1799-yilda, Mianning 17 yoshda boʻlganida, 87 yoshida vafot etdi.
1813-yilda hali ham shahzoda boʻlganida, Mianning Yopiq shaharga bostirib kirgan sakkiz trigram bosqinchilarini qaytarish va oʻldirishda muhim rol oʻynadi.
Hukmronlik
Shinjondagi Xoʻja qoʻzgʻoloni
1820-yil sentabrida 38 yoshida imperator Szyaning noma’lum sabablarga koʻra toʻsatdan vafot etganidan soʻng Mianning taxtni meros qilib oldi. U otasining qonuniy toʻngʻich oʻgʻli boʻlgan birinchi Sin imperatoriga aylandi. Hozir imperator Daoguang sifatida tanilgan ushbu shaxs gʻarbliklarning Xitoy chegaralariga bostirib kirishi bilan tanazzulga yuz tutgan imperiyani meros qilib oldi. Uning davri nomi, "Daoguang", "nurli yoʻl" degan ma'noni anglatadi. Afaqixoʻja qoʻzgʻolonlarida Xojalarning surgun qilingan vorisi Jahongir Xoʻja Qoʻqondan Shinjonga hujum qilganda imperator Daoguang hukmronligining oltinchi yili edi. 1826-yil oxiriga kelib sobiq Sin shaharlari Qashqar, Yorkand, Xoʻtan va Yangihisor qoʻzgʻolonchilar qoʻliga oʻtdi. 1827-yilning mart oyida bir doʻsti xiyonat qilganidan soʻng, Xoja temir qamoqda Pekinga joʻnatilgan va keyinchalik qatl etilgan. Sin imperiyasi esa yoʻqotilgan barcha hududlarini qayta nazorat ostiga olgan. Uygʻur musulmon sayyidi va naqshbandiy soʻfiy qoʻzgʻolonchisi Jahongir Xoja 1828-yilda Singa qarshi qoʻzgʻolonga boshchilik qilgani uchun manjurlar tomonidan oʻldirilgan (Lingchi qilib).
Birinchi afyun urushi
Imperator Daoguang davrida Xitoy ingliz savdogarlari tomonidan Xitoyga olib kelingan afyun bilan bogʻliq katta muammolarni boshdan kechirdi. Imperator Yongchjen davrida afyun Xitoyga kela boshlagan, ammo yiliga 200 sandiq bilan cheklangan edi. Syanlun davriga kelib, bu miqdor 1000 sandiqga, Jiasin davrida 4000 sandiqga va Daoguang davrida 30000 dan ortiq sandiqga koʻpaydi.
Imperator Daoguang 1820 va 1830-yillarda afyunni taqiqlovchi koʻplab imperator farmonlarini imzoladi. Ushbu farmonlarni imperator komissari etib tayinlangan Lin Zexu amalga oshirdi. Lin Zexuning Xitoyda afyun tarqalishini toʻxtatishga qaratilgan harakatlari toʻgʻridan-toʻgʻri Birinchi afyun urushiga olib keldi. Xitoy urushda magʻlub boʻlgach, Lin Zexu aybdor boʻldi. Imperator Daoguang uning vakolatlarini olib tashladi va Yiliga surgun qildi. Urushdagi magʻlubiyat Sin Xitoyining texnologik va harbiy jihatdan Yevropa davlatlaridan ortda ekanligini ochib berdi. Imperator 1842-yil avgustida Nankin shartnomasida Gonkongni inglizlarga berishga majbur boʻldi Shu bilan birga, Himoloyda Sikh imperiyasi Tibetni bosib olishga harakat qildi, ammo Xitoy-Sikx urushida magʻlubiyatga uchradi (1841-1842).
Xristianlikka qarshi kurash
1811-yilda Buyuk Sin Huquqiy Kodeksida "Sehrgarlar va sehrgarlarga nisbatan taqiqlar" deb nomlangan nizomga katoliklikni tarqatganlik uchun yevropaliklarni oʻlimga hukm qilish haqidagi band qoʻshildi. Protestantlar Sin hukumati protestantizm va katoliklik oʻrtasida farqni tushunadi deb umid qilishgan. Chunki qonunda katolik nomi tilga olingan, ammo protestant missionerlari xitoyliklarga nasroniy kitoblarini berganidan keyin 1835 va 1836-yillarda imperator Daoguang Guanchjoudagi “xoin mahalliy aholi” kimligini, kim ularni kitoblar bilan ta’minlaganligini aniqlashni talab qildi.
Zodagonlik unvonlari
Imperator Daoguangga "Vujing Boshi" (五經博士) unvoni berilgan. Avlodlariga esa Ran Qiu unvonini meros qoldirgan.
Oʻlimi va merosi
Imperator Daoguang 1850-yil 26-fevralda Eski yozgi saroyda vafot etdi. Ushbu saroy Pekindan 8 km/5 milya shimoli-gʻarbda joylashgan. Oradan oʻn yil oʻtgach, Ikkinchi afyun urushi paytida ingliz-fransuz qoʻshinlari tomonidan yoqib yuborilishidan oldin oʻsha saroyda vafot etgan oxirgi Sin imperatori edi. Uning oʻrniga omon qolgan toʻngʻich oʻgʻli Yiju imperator Syanfen sifatida taxtga oʻtirdi. Imperator Daoguang yevropaliklarning niyati yoki giyohvand moddalarga qarshi urushning asosiy iqtisodiy oqibatlarini tushuna olmadi. Garchi yevropaliklar soni koʻp boʻlsa-da va oʻz vatanlaridan minglab mil uzoqlikda boʻlsa-da, ular Xitoy qirgʻoqlari boʻylab har qanday aloqa nuqtasida yuqori oʻq otish qudratiga ega boʻlishlari mumkin edi. Sin hukumati taraqqiyoti Buyuk Kanal orqali janubiy Xitoydan soliqlarning kelishi davom etishiga juda bogʻliq edi. Britaniya harbiy kuchlari Chjenjiangʻda ushbu tarmoqni osongina kesib tashladi. Imperator Daoguang Britaniya va gʻarbiy Yevropa boshdan kechirgan sanoat inqilobi haqida yomon tushunchaga ega boʻlgan. Aytishlaricha, imperator Britaniya yerning qayerida joylashganini ham bilmagan. Uning 30 yillik hukmronligi davrida 1911-yilda Sin sulolasining qulashiga olib keladigan iqtisodiy keskinliklar, mazhablararo beqarorlik va chet el aralashuvi kuzatildi.
Imperator Daoguang Mu ("Sogʻinch" yoki "Hayrat") maqbara majmuasida dafn etildi. Ushbu majmua Pekindan 120 kilometr/75 milya janubi-gʻarbda joylashgan.
Yana bir eslatma, imperator Daoguang oʻgʻillari orasida merosxoʻr tanlash imkoniyatiga ega boʻlgan soʻnggi Sin imperatori edi. Chunki uning vorislarining bitta ham omon qolgan oʻgʻli yoki avlodi yoʻq edi.
Shajarasi
Yana qarang
Manbalar
Adabiyotlar
Qoʻshimcha oʻqish uchun
uz.wikipedia.org