Ijtimoiy fakt
Sotsiologiyada
ijtimoiy faktlar — bu shaxsdan ustun turadigan va ijtimoiy nazoratni amalga oshirishi mumkin boʻlgan qadriyatlar, madaniy meʼyorlar va ijtimoiy tuzilmalar. Fransuz sotsiologi Emile Dyurkgeym bu atamaga taʼrif berib, sotsiologiya fanini ijtimoiy faktlarni empirik o‘rganish sifatida tushunish kerakligini taʼkidladi. Dyurkgeym uchun ijtimoiy faktlar „individdan tashqarida harakat qilish, fikrlash va his qilish odoblaridan iborat boʻlib, ular majburlash kuchiga ega boʻlib, ular ustidan nazoratni amalga oshiradilar“.
Dyurkgeymning ijtimoiy haqiqati
Dyurkgeym "Sotsiologik usul qoidalari" asarida sotsiologiya nazariyasini „ijtimoiy faktlar haqidagi fan“ sifatida belgilab berdi. U ijtimoiy faktlarni „tasvirlar va harakatlardan iborat“ deb hisobladi, yaʼni „ularni organik hodisalar bilan ham, jismoniy hodisalar bilan ham aralashtirib boʻlmaydi, faqat individual ongda va u orqali mavjud boʻlmaydi“.
Dyurkgeym ijtimoiy faktni quyidagicha taʼriflagan:
„Ijtimoiy fakt — bu har qanday harakat usuli, qatʼiy yoki qatʼiy boʻlmagan, shaxsga tashqi cheklovlarga taʼsir qilishi mumkin;
yoki:
Bu maʼlum bir jamiyat uchun umumiy boʻlib, uning individual namoyon boʻlishidan qatʼiy nazar, oʻziga xos mavjudotga ega“ [1] .
U buni insonning kundalik hayotiga taʼsir qiladigan aniq gʻoya sifatida koʻrdi.
Dyurkgeymning ijtimoiy faktlarning misollari orasida qarindoshlik va nikoh, valyuta, til, din, siyosiy tashkilot kabi ijtimoiy institutlar va jamiyatimizning boshqa aʼzolari bilan kundalik oʻzaro munosabatlarimizda hisobga olishimiz kerak boʻlgan barcha ijtimoiy institutlar kiradi. Bunday muassasalarning meʼyorlaridan chetga chiqish shaxsni guruhga nomaqbul yoki mos kelmaydigan qiladi.
Dyurkgeymning eng koʻp eʼtiborga olingan ishlaridan biri uning oʻz joniga qasd qilish darajasining „ijtimoiy faktini“ kashf etishi edi. Turli tumanlarda politsiyaning oʻz joniga qasd qilish statistikasini diqqat bilan oʻrganib chiqib, Dyurkgeym katolik jamoalarining oʻz joniga qasd qilish darajasi protestant jamoalariga qaraganda past ekanligini aniqladi. U buni ijtimoiy (individualdan farqli oʻlaroq) sababga bogʻladi. Bu yangilik deb hisoblangan.
Dyurkgeymning ijtimoiy faktlarni kashf etishi muhim ahamiyatga ega edi, chunki u alohida shaxslarning emas, balki butun jamiyatlarning xatti-harakatlarini oʻrganish imkonini beradi. Dyurkgeym jamiyatdagi har xil turdagi xatti-harakatlarning misollari yoki ifodalari sifatida individual harakatlarga ishora qiladi. Maks Atkinson va Jek Duglas kabi baʼzi zamonaviy, sharhlovchi, sotsiologlar Dyurkgeymning tadqiqotlariga ikki xil maqsadda murojaat qilishadi:
Maussning umumiy ijtimoiy haqiqati
Marsel Mauss (Dyurkgeymning jiyani va hamkori) uchun jami ijtimoiy fakt (fransuzcha fait social total) „jamiyat, iqtisodiy, huquqiy, siyosiy va diniy sohalarda taʼsir koʻrsatadigan faoliyatdir“. Ijtimoiy va psixologik hayotning turli yoʻnalishlari u umumiy ijtimoiy faktlar deb atagan narsa orqali birlashtiriladi. Jami ijtimoiy fakt juda aniq koʻrinadigan amaliyot va institutlarni xabardor qiladi va tashkil qiladi.
These phenomena are at once legal, economic, religious, aesthetic, morphological and so on. They are legal in that they concern individual and collective rights, organized and diffuse morality; they may be entirely obligatory, or subject simply to praise or disapproval. They are at once political and domestic, being of interest both to classes and to clans and families. They are religious; they concern true religion, animism, magic and diffuse religious mentality. They are economic, for the notions of value, utility, interest, luxury, wealth, acquisition, accumulation, consumption and liberal and sumptuous expenditure are all present...[10]
Manbalar
Qoʻshimcha oʻqish
uz.wikipedia.org