Ifloslanish
Ifloslanish — tabiiy muhitga salbiy oʻzgarishlarni keltirib chiqaradigan ifloslantiruvchi moddalarning kiritilishidir. Ifloslanish har qanday modda (qattiq, suyuq yoki gaz) yoki energiya (radioaktivlik, issiqlik, tovush yoki yorugʻlik kabi) shaklida boʻlishi mumkin. Atrof-muhitning ifloslanishiga tabiiy hodisalar sabab boʻlishi mumkin boʻlsa-da, ifloslanish soʻzi odatda ifloslantiruvchi moddalarning antropogen manbaga ega ekanligini anglatadi. Inson faoliyati bilan bog‘liq ifloslanishlar antropogen ifloslanish, deb ataladi.
20-asrning oxirlarida atrof-muhitni tartibga solish va ifloslanish siyosati paydo bo'lgunga qadar 19-20-asrlarda ko'plab ifloslanish manbalari sanoatlashtirishning tartibga solinmagan qismlari edi. Tabiatga zarar beruvchi moddalarni keltirib chiqaradigan sanoatlar faoliyatini to'xtatgandan keyin ham ifloslanish atrof muhitda doimiy qolishi mumkin. Ifloslanishning asosiy shakllariga havoning ifloslanishi, yorug'lik bilan ifloslanish, axlat, shovqinli ifloslanish, plastik ifloslanish, tuproqning ifloslanishi, radioaktiv ifloslanish, termal ifloslanish, vizual ifloslanish va suvning ifloslanishi kiradi.
2015-yilda ifloslanish butun dunyo boʻylab toʻqqiz million odamning hayotiga zomin boʻlgan (har oltinchi oʻlim). Bu koʻrsatgich 2019-yilgacha oʻzgarishsiz qolgan. Avvalgi oʻlimlarning ¾ qismini havo ifloslanishi tashkil etgan. Ifloslanish turi va manbalari jihatidan fizik, kimyoviy, biologik, mexanik va boshqa turlarga bo‘linadi. Masalan, fizik ifloslanishning o‘zi issiqlik, yorug‘lik, shovqin, radiaktiv, elektromagnit ifloslanishga ajraladi. 2022-yilgi adabiyotlar so‘rovi shuni ko‘rsatdiki, antropogen kimyoviy ifloslanish darajasi sayyoraga qo`yilgan ifloslanish chegaralaridan oshib ketgan va hozirda butun dunyo bo‘ylab butun ekotizimlarga tahdid solmoqda. Ifloslovchi moddalar ko'pincha bolalar va qariyalar hamda marginallashgan jamoalar kabi zaif aholi qatlamlariga katta ta'sir ko'rsatadi, chunki ifloslantiruvchi sanoatlar va zaharli chiqindilari mavjud bo`lgan hududlar odatda iqtisodiy va siyosiy kuchga ega bo'lmagan aholi bilan birlashtiriladi. Bu katta ta'sir ekologik adolat harakatining shakllanishining asosiy sababidir va ayniqsa, Global Janubda ekologik mojarolarning asosiy elementi bo'lib qolmoqda.
Taʼriflari va turlari
Ifloslanishning turli xil taʼriflari mavjud. Amerika Qoʻshma Shtatlari atrof-muhitni muhofaza qilish boshqarmasi (Inglizcha: Environmental Protection Administration) ifloslanishni
Atrof-muhitning tabiiy sifatini yomonlashtiradigan, ko'rish, ta'm yoki hid bilish omillarini buzadigan yoki sog'liq uchun xavf tug'diradigan suv, tuproq yoki havodagi har qanday moddalardir. Tabiiy resursning foydaliligi odatda ifloslantiruvchi moddalar mavjudligi bilan yomonlashadi.
deya taʼriflaydi. Bundan farqli oʻlaroq, Birlashgan Millatlar Tashkiloti (BMT) ifloslanishni „Muhitning tabiati, joylashuvi yoki hajmi istalmagan va zararli ekologik taʼsirlarni keltirib chiqaradigan (havo, suv, quruqlik) moddalar va issiqlikning mavjudligi“ deb hisoblaydi.
Ifloslanishning asosiy shakllari quyida ularning har biriga tegishli alohida ifloslantiruvchi moddalar bilan birga sanab o‘tilgan:
Ifloslantiruvchilar
Ifloslantiruvchi - atrof-muhitga ta'sir ko'rsatadigan yoki resursning foydaliligiga salbiy ta'sir o`tkazadigan modda yoki energiya. Ifloslovci moddalar tabiiy ravishda hosil bo'lishi mumkin (masalan, minerallar yoki neft kabi qazib olingan birikmalar) yoki kelib chiqishi antropogen (ya'ni, ishlab chiqarilgan materiallar yoki biologik parchalanishdan olingan yon mahsulotlar) bo`lgan mahsulotlar tufayli. Ifloslantiruvchi moddalarning jiddiylik darajasi uchta omil bilan belgilanadi: uning kimyoviy turi, kontsentratsiyasi, zarar darajasi va davomiyligidir.
Ifloslantiruvchi o'simlik yoki hayvon turlarining o'sish sur'atlarini o'zgartirish yoki insonning qulayliklari, sog'lig'i yoki mulkiy qadriyatlariga aralashish orqali uzoq yoki qisqa muddatli zarar yetkazishi mumkin. Ba'zi ifloslantiruvchi moddalar biologik parchalanadi va shuning uchun uzoq muddatda atrof-muhitda saqlanib qolmaydi.
Tabiiy sabablar
Eng muhim tabiiy ifloslanish manbalaridan biri vulqonlar boʻlib, ular otilish paytida atmosferaga koʻp miqdorda zararli gazlarni chiqaradi. Vulqon gazlari orasida katta konsentratsiyalarda halokatli boʻlishi mumkin boʻlgan va iqlim oʻzgarishiga olib keluvchi karbonat angidrid, kislota yomg'irini keltirib chiqaradigan vodorod galogenidlari, hayvonlar uchun zararli va ozon qatlamiga zarar yetkazadigan oltingugurt dioksidlari va oʻldirishga qodir boʻlgan vodorod sulfidlari kiradi. Vulqon undan otiluvchi mishyak, qoʻrgʻoshin hamda simob kabi zaharli va oʻta nozik kimyoviy zarralarni oʻz ichiga oladi.
Tabiiy ravishda chaqmoq urishi natijasida yuzaga kelishi mumkin boʻlgan oʻrmon yongʻinlari ham havo ifloslanishining muhim sababi hisoblanadi. Yovvoyi yongʻindan kelib chiqqan tutun asfiksiyaga olib kelishi mumkin boʻlgan karbonat angidrid va karbon monoksitning katta miqdorini oʻz ichiga oladi. Koʻp miqdordagi zaharli mayda zarralar hayvonlarning sogʻligʻiga xavf tugʻdiradigan oʻrmon yongʻinlari tutuni ichida ham topilgan.
Inson omili
Avtotransport vositalarining chiqindilari havo ifloslanishining asosiy sabablaridan biridir. Xitoy, Amerika Qoʻshma Shtatlari, Rossiya, Hindiston Meksika va Yaponiya havoni ifloslantiruvchi chiqindilar boʻyicha dunyoda yetakchi hisoblanadi. Asosiy ifloslanish manbalariga kimyo zavodlari, koʻmir elektr stansiyalari, neftni qayta ishlash zavodlari, neft-kimyo zavodlari, yadroviy chiqindilarni yoqish zavodlari, yirik chorvachilik fermalari (sigirlar, choʻchqalar, parrandalar va boshqalar) PVX zavodlari, metall ishlab chiqarish zavodlari, plastmassa ishlab chiqarish zavodlari va boshqa og'ir sanoatlar kiradi. Qishloq xoʻjaligi havosining ifloslanishi tabiiy oʻsimliklarni kesish va yoqish, shuningdek pestitsidlar va gerbitsidlarni purkash kabi zamonaviy amaliyotlardan kelib chiqadi.
Dunyo boʻylab har yili 400 million tonnaga yaqin xavfli chiqindilar hosil boʻladi. Birgina Amerika Qoʻshma Shtatlarining oʻzida 250 million tonnaga yaqin chiqindi toʻplanadi. Amerikaliklar dunyo aholisining 5 % dan kamrogʻini tashkil qilsa-da, dunyodagi COning taxminan 25 % ni va dunyo chiqindilarining taxminan 30 % ni ishlab chiqaradi. 2007-yilda Xitoy COning dunyodagi eng yirik ishlab chiqaruvchisi sifatida Qoʻshma Shtatlarni ortda qoldirgan, ayni paytda aholi jon boshiga ifloslanish boʻyicha (dunyo davlatlari orasida 78-oʻrinda) ancha orqada.
Xlorli uglevodorodlar (XU), ogʻir metallar (masalan, xrom, kadmiy — qayta zaryadlanuvchi batareyalarda va qoʻrgʻoshin — qoʻrgʻoshin boʻyoqlari, aviatsiya yoqilgʻisi va hatto baʼzi mamlakatlarda benzinda topilgan), MTBE (metil-tret-butil efiri), sink, mishyak va benzol eng koʻp uchraydigan tuproq ifloslantiruvchilaridan hisoblanadi. 2001-yilda chop etilgan, „Fateful Harves“ kitobining nashr etilishi bilan yakunlangan bir qator matbuot xabarlari sanoat qoldiqlarini o‘g‘itga qayta ishlash natijasida tuproqning metall bilan zaharlanishiga olib keladigan keng tarqalgan amaliyotni yoritib bergan. Oddiy shahar chiqindixonalari koʻplab kimyoviy moddalar tuproq muhitiga (va koʻpincha yer osti suvlari) kirib borish manbai boʻlib, ular turli xil qabul qilingan chiqindilardan, ayniqsa u yerga noqonuniy ravishda tashlab yuborilgan moddalardan yoki 1970-yilgacha boʻlgan poligonlardan iboratdir.
Ifloslanish tabiiy ofatlar natijasida ham yuzaga kelishi mumkin. Masalan, boʻronlar koʻpincha kanalizatsiya ifloslanishiga va qayiqlar yoki avtomobillarning portlashidan neft-kimyoning toʻkilishiga olib keladi. Baxtsiz hodisalar sodir boʻlganda, baʼzi ifloslantiruvchi manbalar, masalan, atom elektr stantsiyalari yoki neft kemalari keng va potentsial halokatli emissiyalarni keltirib chiqarishi mumkin. Avtomobil shovqinli ifloslanishning eng keng tarqalgan sababi boʻlib, butun dunyo boʻylab barcha kiruvchi shovqinlarning 90 % dan ortigʻini tashkil qiladi.
Issiqxona gazlarining chiqarilishi
Karbonat angidrid fotosintez uchun muhim boʻlsa-da, baʼzan u ifloslanish omili deb ataladi, chunki atmosferadagi gazning koʻtarilishi Yer iqlimiga taʼsir qiladi. Yaqinda oʻtkazilgan tadqiqotlar atmosferadagi karbonat angidrid miqdorining uzoq muddatli koʻtarilishi okean suvlari kislotaligining ozgina, ammo jiddiy oʻsishiga olib kelishi va buning dengiz ekotizimlariga mumkin boʻlgan taʼsirini oʻrganib chiqdi.
2007-yil fevral oyida 120 dan ortiq mamlakatdan 2500 olim, iqtisodchi va siyosatchilarning ishini aks ettirgan Iqlim oʻzgarishi boʻyicha hukumatlararo ekspert guruhi (inglizcha: Intergovernmental Panel on Climate Change (
IPCC )) hisoboti 1950-yildan beri global isishning asosiy sababi insonlar ekanligini tasdiqlagan. Insonlarda issiqxona gazlari chiqarilishini kamaytirish va global isish oqibatlaridan qochishning baʼzi yoʻllari bor, deb xulosa qilingan asosiy iqlim hisobotida.
Taʼsirlari
Inson salomatligi
Zararli havo sifati koʻplab organizmlarni, shu jumladan odamlarni ham oʻldirishi mumkin. Ozonning ifloslanishi nafas yo'llari kasalliklari, yurak-qon tomir hastaliklari, tomoq yalligʻlanishi, koʻkrak qafasidagi ogʻriqlar va nafas yoʻllarining boʻgʻilishiga olib kelishi mumkin. Suvning ifloslanishi kuniga taxminan 14 000 kishining oʻlimiga sabab boʻladi, bu asosan rivojlanayotgan mamlakatlarda tozalanmagan kanalizatsiya bilan ichimlik suvining ifloslanishi tufayli yuz beradi. Taxminan 500 million hindlarning kanalizatsiyali hojatxonaga kirish imkoni yoʻq, Hindistonda 2013-yilda oʻn milliondan ortiq odam suv orqali yuqadigan kasalliklarga chalingan va buning oqibatida 1535 kishi vafot etgan, ularning aksariyati bolalardir. 2007-yil holatiga koʻra qariyb 500 million xitoylik xavfsiz ichimlik suviga ega emas edi. 2010-yilgi tahlilga koʻra, Xitoyda har yili 1,2 million odam havo ifloslanishi tufayli bevaqt vafot etgan. Xitoyda uzoq vaqtdan beri avj olayotgan yuqori tutun darajasi inson tanasiga zarar yetkazishi va turli kasalliklarni keltirib chiqarishi mumkin. JSST 2007-yilda havo ifloslanishi Hindistonda yiliga yarim million oʻlimga olib kelishini taxmin qilgan. Tadqiqotlar shuni koʻrsatdiki, Amerika Qoʻshma Shtatlarida bu koʻrsatkich har yili 50 000 dan ortiq boʻlishi mumkin. Shovqin bilan ifloslanish eshitish qobiliyatini yo'qotish, yuqori qon bosimi, stress va uyqu buzilishiga olib keladi. Keksa odamlar asosan havo ifloslanishidan kelib chiqadigan kasalliklarga duchor boʻlishadi. Bolalar va chaqaloqlar ham jiddiy xavf ostidaligi olimlar tomonidan aytiladi. Qoʻrgʻoshin va boshqa ogʻir metallar nevrologik muammolarni keltirib chiqarishi isbotlangan. Kimyoviy va radioaktiv moddalar saraton va tug'ma nuqsonlarga olib kelishi mumkin. 2017-yil oktyabr oyida Lancetning ifloslanish va salomatlik komissiyasi (inglizcha: Commission on Pollution and Health) tomonidan olib borilgan tadqiqoti shuni koʻrsatdiki, global ifloslanish, xususan, zaharli havo, suv, tuproq va ish joylari har yili toʻqqiz million odamni hayotiga zomin boʻladi, bu OITS, sil va bezgakdan vafot etganlar sonidan uch baravar koʻpdir, shuningdek, urushlar va inson zoʻravonligining boshqa shakllari natijasida kelib chiqqan oʻlimlardan 15 baravar yuqoridir. Tadqiqot xulosasiga koʻra, „ifloslanish antropotsen davrining eng katta ekzistensial muammolaridan biridir. Ifloslanish Yerning qoʻllab-quvvatlovchi tizimlarining barqarorligini xavf ostiga qoʻyadi va insoniyat jamiyatlarining davomiy omon qolishiga tahdid soladi.“
2022-yilda GeoHealthda chop etilgan tadqiqot shuni koʻrsatdiki, Amerika Qoʻshma Shtatlarida energiya bilan bogʻliq qazib olinadigan yoqilgʻi chiqindilarini yoʻq qilish har yili 46,900 — 59,400 ta erta oʻlimning oldini oladi.
Atrof-muhit
Atrof muhitda ifloslanish keng tarqalganligi aniqlangan. Buning bir qator taʼsirlari mavjud:
2022-yilda Environmental Science & Technology jurnalida chop etilgan tadqiqot shuni ko‘rsatdiki, antropogen kimyoviy ifloslanish darajasi hozirda butun dunyo bo‘ylab barcha ekotizimlarga tahdid solmoqda.
Amerika Qoʻshma Shtatlari Milliy Tibbiyot Kutubxonasida (inglizcha: United States National Library of Medicine (
NLM )) Toksikologiya va Atrof-muhit salomatligi haqida maʼlumot dasturi (Toxicology and Environmental Health Information Program (
TEHIP )) TEHIP va boshqa davlat idoralari va tashkilotlari tomonidan ishlab chiqarilgan resurslarga kirishni oʻz ichiga olgan toksikologiya va atrof-muhit salomatligi boʻyicha keng qamrovli veb-saytni yuritadi. Ushbu veb-sayt maʼlumotlar bazalari, adabiyotlar, oʻquv qoʻllanmalari va boshqa ilmiy havolalarni oʻz ichiga oladi. TEHIP, shuningdek, Internetda bepul mavjud boʻlgan Toksikologiya Maʼlumotlar Tarmogʻi (TOXNET) toksikologiya va atrof-muhit salomatligi maʼlumotlar bazalarining integratsiyalashgan tizimi uchun javobgardir.
Jinoyat
2021-yilgi tadqiqot shuni koʻrsatdiki, ifloslanish zoʻravonlik jinoyatlarining koʻpayishiga olib keladi.
Maktab natijalari
2019-yilgi tadqiqot ifloslanishni bolalarning maktabdagi salbiy natijalari bilan bogʻlagan.
Ishchi mahsuldorligi
Bir qator tadqiqotlar shuni koʻrsatadiki, ifloslanish ham yopiq, ham ochiq ishchilarning mahsuldorligiga salbiy taʼsir koʻrsatadi.
Tartibga solish
Atrof-muhit ifloslanishining salbiy taʼsiridan himoya qilish uchun dunyoning koʻplab davlatlari turli xil ifloslanish turlarini tartibga solish, shuningdek ifloslanishning salbiy oqibatlarini yumshatish uchun qonunlarni qabul qilganlar.
Nazorat
Ifloslanishni nazorat qilish — bu atrof-muhitni boshqarishda ishlatiladigan atama. Ifloslanishning nazorat qilinmasligi, ortiqcha isteʼmol qilish, isitish, qishloq xoʻjaligi, togʻ-kon sanoati, ishlab chiqarish, transport va boshqa inson faoliyatining chiqindilari, ularning toʻplanishi yoki tarqalishidan qatʼi nazar, atrof-muhitni buzilishiga olib keladi.
Amaliyotlar
Qurilmalar
Narxi
Ifloslantirishning narxi bor. Ifloslanish, firmalar uchun turli xarajatlarni keltirib chiqarishi mumkin. 2005-yilda AQShda ifloslanishni kamaytirish uchun kapital va operatsion xarajatlar qariyb 27 milliard dollarni tashkil etgan.
Eng ifloslantiruvchi sanoatlar
Rivojlanayotgan mamlakatlarda hayotga xavf tug‘diruvchi ifloslanishni bartaraf etishga bag‘ishlangan „The Pure Earth“ xalqaro notijorat tashkiloti har yili dunyodagi eng ifloslantiruvchi sanoat tarmoqlari ro‘yxatini eʼlon qiladi. Quyida 2016-yil uchun roʻyxat berilgan:
Qishloq xoʻjaligi va savdo siyosati instituti hamda GRAINning 2018-yilgi hisobotida aytilishicha, goʻsht va sut ishlab chiqarish sanoati dunyoning eng yomon ifloslantiruvchilari sifatida neft sanoatidan ham oʻzib ketishga tayyor.
Qazib olinadigan yoqilgʻi bilan bogʻliq sanoatlar
Faqatgina qazib olinadigan yoqilgʻidan foydalanish bilan bogʻliq boʻlgan tashqi havoning ifloslanishi har yili 3,61 million kishining oʻlimiga sabab boʻladi, bu esa iqlim oʻzgarishining asosiy omili boʻlishdan tashqari, inson oʻlimiga eng katta hissa qoʻshuvchi omillardan biriga aylangan.
Tarixi
19-asrgacha
Havoning ifloslanishi har doim sivilizatsiyalarga hamroh boʻlgan. Ifloslanish ibtidoiy jamiyatdan, yaʼni inson birinchi olovni yaratgan paytdan boshlangan.
Metall zarb qilish uydan tashqaridagi havoning sezilarli darajada ifloslanishini yaratishda asosiy burilish nuqtasi boʻlib koʻrinadi. Grenlandiyadagi muzliklarning asosiy namunalari yunon, rim va xitoy metallarini ishlab chiqarishi bilan bogʻliq ifloslanishning koʻpayganini koʻrsatadi.
Koʻmir va oʻtinning yoqilishi va koʻplab otlarning jamoa joylarida toʻplanishi shaharlarni asosiy ifloslanish manbalariga aylantirgan. Angliya qiroli Edward I 1272-yilda Londonda dengiz koʻmirini yoqishni eʼlon qilib, uning tutuni muammoga aylanganidan keyin yoqishni taqiqlangan.
19-asr
Sanoat inqilobi bugungi kunda biz bilgan atrof-muhitning ifloslanishini tugʻdirgan. London, shuningdek, 1858-yilda Temza boʻylab suv sifati bilan bogʻliq muammolarning oldingi ekstremal holatlaridan birini qayd etgan, bu esa tez orada London kanalizatsiya tizimining qurilishiga olib kelgan. Aholining oʻsishi mahallalarning chiqindilar bilan bogʻliq muammolarini hal qilish qobiliyatidan ancha oshib ketganligi sababli ifloslanish holatlari kuchaygan. Islohotchilar kanalizatsiya tizimlarini va toza suvni talab qila boshlaganlar.
1870-yilda Berlindagi sanitariya sharoitlari Yevropadagi eng yomon sharoitlardan biri edi.
20 — 21-asrlar
Jahon milliy poytaxti uchun ibtidoiy sharoitlar chidab boʻlmas edi va Germaniya imperiyasi hukumati nafaqat kamchiliklarni bartaraf etish, balki Berlinni dunyoning namunaviy shahri sifatida shakllantirish uchun olimlar, muhandislar va shaharsozlarni qurilish ishlariga jalb qilgan. 1906-yilda ingliz mutaxassisi Berlin „jamoat hayotining ilm-fan, tartib va uslubining eng toʻliq qoʻllanilishi“ degan xulosaga kelgan va „bu fuqarolik boshqaruvining moʻjizasi, u yerdagi eng zamonaviy va eng mukammal tashkil etilgan shahar“ deb qoʻshimcha qilgan.
20-asrning boshlariga qadar, Ichki ishlar vazirligi qoshida havo ifloslanishi boʻyicha qisqa muddatli idora tashkil etilgunga qadar boshqa shaharlar ham mamlakat boʻylab kuzatilgan. 1940-yillarning oxirida Los-Anjeles va Donora (Pensilvaniya) shaharlarida ekstremal tutun hodisalari kuzatilgan va bu yana bir ommaviy eslatma boʻlib xizmat qilgan.
Kechqurun yoqiladigan yorugʻliklar bilan ifloslanish global muammoga aylanib bormoqda, muammo shahar markazlarida yanada jiddiyroq aks etadi, ammo shunga qaramay, shaharlardan uzoqda joylashgan katta hududlarni ham ifloslantirmoqda.
Mahalliy va global ifloslanishning oʻsib borayotgan dalillaridan tobora xabardor boʻlgan jamoatchilik orasida atrof-muhitga nisbatan inson taʼsirini cheklashga intiladigan ekologiya va atrof-muhit harakatining paydo boʻlishiga olib kelgan.
Yana qarang
Manbalar
uz.wikipedia.org