Hindiston Konstitutsiyasi
Hindiston Konstitutsiyasi (IAST :
Bhāratīya Saṃvidhāna ) — Hindistonning oliy qonuni. Hindsiton Konstitutsiyasi mamlakatning asosiy siyosiy kodeksi hisoblanib, davlat tuzilmasi, boshqaruv tartiblari, davlat organlarining vakolatlari va davlat institutlarining majburiyatlarini va fuqarolarning asosiy huquqlari, direktiv tamoyillari va majburiyatlarini belgilaydi. Hindsiton Konstitutsiyasi dunyodagi eng uzun yozma milliy konstitutsiyadir.
Hindsiton Konstitutsiyasi mamlakatda konstitutsiyaviy ustunlikni taʼminlaydi(parlament ustunligini emas, chunki hujjatni parlament emas, balki Taʼsis Assambleyasi tomonidan yaratilgan) va oʻz xalqi nomidan oʻz muqaddimasida deklaratsiya bilan qabul qilingan. Parlament konstitutsiyani bekor qila olmaydi.
Hindsiton Konstitutsiyasi 1949-yil 26-noyabrda Hindiston Taʼsis Assambleyasi tomonidan qabul qilingan va 1950-yil 26-yanvarda kuchga kirgan. Konstitutsiya Hindiston hukumatining 1935-yilgi qonunini mamlakatning asosiy boshqaruv hujjati sifatida bekor qildi, natijada Hindiston Dominioni Hindiston Respublikasiga aylandi. Konstitutsiyaviy avtoxtoniyani taʼminlash uchun uning tuzuvchilari 395-moddada Britaniya parlamenti tomonidan qabul qilingan avvalgi hujjatlarini bekor qildilar. Hindiston oʻz konstitutsiyasi qonuniy kuchga kirgan kun 26-yanvarniRespublika kuni sifatida nishonlaydi.
Konstitutsiya Hindistonni suveren, sotsialistik, dunyoviy va demokratik respublika deb eʼlon qiladi, uning fuqarolariga adolat, tenglik va erkinlikni kafolatlaydi va birodarlikni rivojlantirishga harakat qiladi. 1950-yilgi konstitutsiyaning asl nusxasi Nyu-Dehlidagi parlament binosida geliy bilan toʻldirilgan qutida saqlanadi. „Dunyoviy“ va „sotsialistik“ soʻzlari 1976-yilda Favqulodda vaziyat paytida 42-oʻzgartirish qonuni bilan muqaddimaga qoʻshilgan.
Yaratilish tarixi
1928-yilda barcha partiyalar konferensiyasi Laknauda Hindiston Konstitutsiyasini tayyorlash uchun chaqirilgan, bu chaqiriq Neru hisoboti sifatida tanilgan.
Hindistonning katta qismi 1857-yildan 1947-yilgacha Britaniya hukmronligi ostida edi. Bu vaqtda davomida Hindiston buyuk Britaniya Parlamenti tomonidan chiqarilgan qarorlar va qonunlar asnosida boshqarilgan. Hindiston konstitutsiyasi esa 1947-yilgi Hindiston mustaqilligi toʻgʻrisidagi qonunni va 1935-yil 26-yanvarda kuchga kirgan Hindiston hukumati qonunini bekor qildi. Hindistonda Britaniya hukmronligi toʻxtadi va konstitutsiya bilan suveren demokratik respublikaga aylandi. Konstitutsiyaning 5, 6, 7, 8, 9, 60, 324, 366, 367, 379, 380, 388, 391, 392, 393 va 394-moddalari 1949-yil 26-noyabrda kuchga kirgan (Konstitutsiayning oʻzi qonuniy kuchga kirishidan oldinroq), qolgan moddalar esa 1950-yil 26-yanvarda kuchga kirgan.
Oldingi qonun hujjatlari
Hindiston Konstitutsiyasi bir qancha manbalardan olingan. Hindistonning ehtiyojlari va shartlarini hisobga olgan holda, uni ishlab chiquvchilar Hindiston hukumatining 1858-yilgi qonuni, 1861, 1892 va 1909-yillardagi Hindiston kengashlarining aktlari, Hindiston hukumatining 1919- va 1935-yillardagi aktlari va 1947 -yilgi Hindiston mustaqilligi toʻgʻrisidagi qonun kabi oldingi qonun hujjatlarining xususiyatlarini oʻzlashtirgan. Bu davrdaHindiston va Pokistonning alohida-alohida davlat sifatida paydo boʻlishi, sobiq Taʼsis Assambleyasining ham ikkiga boʻldi. 1935-yildagi oʻzgartirish akti ham yangi tuzilgan ikki davlat konstitutsiyalari qilish uchun juda muhim qadam boʻldi. Federalizm yoʻlini tanlagan davlatlarda har bir yangi hududiy assambleya alohida shtatlar uchun yangi konstitutsiyani ishlab chiqish va qabul qilish uchun suveren vakolatga egaligi beldilandi.
Taʼsis assambleyasi
Hindiston Konstitutsiyasi viloyat majlislarining saylangan aʼzolari tomonidan shakllantirilgan Taʼsis Assambleya tomonidan ishlab chiqildi. Dastlab 389 aʼzodan iborat assambleya (Hindiston boʻlinganidan keyin 299 aʼzoga qisqarga edi) konstitutsiya loyihasini ishlab chiqish uchun deyarli uch yil sarfladi va 165 kun davomida oʻn bir sessiya oʻtkazdi.
Hindiston Konstitutsiyasining shakllanish xronologiyasi
G.V.Mavlankar Hindiston respublikaga aylanganidan keyin <b>Lok Sabha (parlament quyi palatasi)</b>ning birinchi spikeri boʻldi.
Boshqa konstitutsiyalarning taʼsiri
Hindiston konstitutsiyasi suveren davlat uchun dunyodagi eng uzun konstitutsiya hisoblanadi. Qabul qilinganda Hindiston Konstitutsiyasi 22 qism (boʻlim)dan va 8 ta bob va 395 ta moddadan iborat edi. Taxminan
145 000 soʻz bilan u Alabama Konstitutsiyasidan keyin dunyodagi ikkinchi eng koʻp soʻzli faol konstitutsiya hisoblanadi.
Konstitutsiyaning tarkibi
Hozirda konstitutsiya muqaddima va 470 ta moddadan iborat va ular 25 boʻlimga birlashtirilgan. Shu vaqtga qadar 12 ta bob va beshta ilova bilan jami 104 marta oʻzgartirishlar kiritilgan. Oxirgi oʻzgartirish 2020-yil 25-yanvarda kuchga kirdi.
Konstitutsiyaning moddalari quyidagi qismlarga birlashtirilgan:
Hindiston Konstitutsiyasi alohida boblari
Alohida boblar — bu konstitutsiyadagi byurokratik faoliyat va hukumat siyosatini tasniflaydigan moddalar.
Qoʻshimchalar
Hukumat hokimiyat manbalari
Davlat hokimiyati Ijroiya, qonun chiqaruvchi va sud hokimiyatlariga boʻlinadi va bu Konstitutsiyada mustahkamlab qoʻyilgan. Konstitutsiyasiga koʻra Hindiston parlament boshqaruv tizimi tomonidan boshqariladi, ijro etuvchi hokimiyat qonun chiqaruvchi organ oldida bevosita javobgardir.
Konstitutsiyadagi davlat hokimiyatning tuzilishi bilan bogʻliq moddalar
Prezidentning qonun chiqarish vakolati Parlament palatalaridan biri yoki ikkalasi ham majlisda boʻlmaganda, Prezident orqali ish olib boradigan Bosh vazir qonun chiqaruvchi hokimiyatni bir tomonlama amalga oshirishi va qonun kuchiga ega boʻlgan qarorlar yaratishi mumkin. Ushbu qarorlar parlament qayta yigʻilgandan olti hafta oʻtgach yoki ikkala palata maʼqullamasa, ertaroq tugaydi. Konstitutsiyada Prezident farmonlar faqat „zudlik bilan chora koʻrishni“ talab qiladigan holatlar yuzaga kelganda chiqarilishi kerakligi belgilangan. Farmonlar oʻz mavzusi boʻyicha juda xilma-xil boʻlishi mumkin. Prezident Farmonlarining soʻnggi misollari orasida yer egasi huquqlariga kiritilgan oʻzgartirishlar, COVID-19 pandemiyasiga favqulodda choralar va bank qoidalariga kiritilgan oʻzgartirishlarni kiritishimiz mumkin.
Federalizm
Konstitutsiyaning birinchi moddasida Hindiston „davlatlar ittifoqi“ (federal davlat) deb eʼlon qilingan. Konstitutsiyaga koʻra, shtatlar oʻzlari uchun asosiy vakolatlarni saqlab qoladilar va Rajya Sabha orqali milliy hukumatga kuchli taʼsir koʻrsatadilar. Biroq, Konstitutsiya ularning vakolatlarining asosiy chegaralarini belgilaydi va koʻp hollarda milliy hukumatga yakuniy soʻz beradi.
Konstitutsiyadagi davlat vakolatlari
Rajya Sabha (Parlamentning yuqori palatasi) Ittifoq darajasida shtatlar Rajya Sabha yoki Davlatlar Kengashida oʻz vakillarini tasdiqlaydi. Konstitutsiyaning Toʻrtinchi bobida har bir shtat Davlatlar Kengashida nazorat qiladigan oʻrinlar sonini belgilaydi va ular taxminan har bir shtat aholisiga asoslanadi deb belgilangan. Har bir shtat qonun chiqaruvchi organi aʼzolari bu vakillarni Davlatlar Kengashida saylaydi va tayinlaydi. Koʻpgina mavzularda Rajya Sabha quyi palata yoki Lok Sabha bilan tengdir va qonun loyihasi qonun boʻlishi uchun uning roziligi talab qilinadi. Bundan tashqari, parlament palatalaridan biri sifatida Konstitutsiyaga kiritilgan har qanday tuzatish kuchga kirishi uchun Rajya Sabhada uchdan ikki koʻpchilik ovoz talab qiladi. Ushbu qoidalar shtatlarga „federal palatada“ vakillik qilish orqali milliy siyosatga sezilarli taʼsir koʻrsatishga imkon beradi.
Shtatlar
Konstitutsiya shtatlarga faqat ularning yurisdiktsiyasiga tegishli boʻlgan vakolatlarning roʻyxatini beradi. Odatda faqat shtat qonun chiqaruvchi organlari ushbu vakolatlarni amalga oshiradigan qonunlarni qabul qilishga qodir. Ittifoq hukumatiga buni qilish taqiqlanadi. Bu vakolatlar Konstitutsiyaning Shtatlar roʻyxati deb nomlanuvchi ettinchi bobining ikkinchi qismida mavjud. Shtatlar roʻyxatidagi sohalar keng koʻlamli boʻlib, sogʻliqni saqlash va turli soliqlar kabi mavzularni oʻz ichiga oladi. Shtatlar roʻyxati shtatlarga politsiya, sogʻliqni saqlash, qishloq xoʻjaligi, saylovlar va boshqalar ustidan nazorat qilish imkonini beradi.
Yana qarang
Manbalar
Havolalar
Manba xatosi: <ref> tags exist for a group named "lower-alpha", but no corresponding <references group="lower-alpha"/> tag was found
uz.wikipedia.org