Germaniya-Xitoy munosabatlari
Xitoy — Germaniya munosabatlari rasmiy ravishda 1861-yilda, Prussiya va Sin sulolasi Eulenburg ekspeditsiyasi Xitoyda Xitoy-Germaniya shartnomasini tuzganida oʻrnatilgan. Oʻn yil oʻtgach, Germaniya imperiyasi tuzildi, yangi davlat Xitoy bilan tuzilgan Prussiya davridagi shartnomalarni meros qilib oldi. XIX asr oxiri va XX asr boshlarida Xitoy-Germaniya munosabatlari tez-tez keskinlashgan, chunki Germaniya Xitoyda taʼsir doirasini yaratishda boshqa Yevropa mustamlakachi davlatlaridan oʻrnak oldi. 1914-yilga kelib, Germaniya Xitoyda bir nechta imtiyozlarga ega boʻldi, jumladan Yantay va Sindao shartnoma portlari va eng muhimi Jiaozjou koʻrfazi ijaraga olingan hududilar qatoriga kirdi.
Germaniya Sakkiz Millat Alyansining aʼzosi edi va Germaniya Imperator Armiyasi Ixetuan qoʻzgʻolonini bostirishda ishtirok etgan. Birinchi jahon urushidan soʻng, Germaniya Xitoydagi barcha hududlarini yoʻqotdi, Xitoy-Germaniya munosabatlari asta-sekin yaxshilandi, chunki nemis harbiy maslahatchilari Gomindan hukumatining Milliy inqilobiy armiyasiga yordam berishgan, ammo vaziyat 1930-yillarda Adolf Gitler Yaponiya bilan ittifoqchi boʻlganida oʻzgaradi. Ikkinchi jahon urushidan keyin Germaniya ikki davlatga boʻlindi: liberal va demokratik Gʻarbiy Germaniya va kommunistik Sharqiy Germaniya. Sovuq urush davridagi keskinliklar Gʻarbiy Germaniyaning Qoʻshma Shtatlar bilan kommunizmga qarshi ittifoq tuzishiga olib keldi va shu tariqa Xitoy Xalq Respublikasiga (XXR) qarshi birlik yuzaga keldi. Germanyaning sharqiy qismi Sovet Ittifoqi orqali XXR bilan ittifoq tuzgan. Germaniya qayta birlashgandan soʻng, Germaniya va Xitoy oʻrtasidagi munosabatlar asta-sekin va sezilarli darajada yaxshilandi.
Tarixi
Ilk aloqalar
Portugaliya yoki Gollandiyadan farqli oʻlaroq, Germaniya davlatlari davlat darajasida Yevropa va Xitoy oʻrtasidagi dastlabki (XVI—XVII asrlar) aloqalarida ishtirok etmagan. Shunga qaramay, oʻsha paytda bir qancha nemislar Xitoyga, xususan, iezuit missionerlari sifatida kelishgan. Ulardan baʼzilari Xitoy tarixida muhim rol oʻynagan, 1644-yilda Manjurlar tomonidan bosib olinganida Pekinda boʻlgan Iogan Adam Shall fon Bell (1619—1666-yillarda Xitoyda) koʻp oʻtmay Sin rahbarlari ishonchli maslahatchisiga aylangan. Shu bilan birga, Rimda yana bir nemis iezuit, Afanasius Kirxer, Xitoyga hech qachon bora olmagan, Xitoydagi boshqa iyezuitlar haqidagi hisobotlardan foydalanib, Xitoy Illustrata asarini yozgan, bu asar XVII asrda Yevropa kitobxonlari orasida Xitoy haqidagi bilimlarni ommalashtirishda muhim rol oʻynagan.
Eng qadimgi Xitoy-Germaniya savdosi Sibir orqali quruqlik bilan amalga oshirilgan va Rossiya hukumati tomonidan tranzit soliqlariga tortilgan. Savdoni yanada foydali qilish uchun nemis savdogarlari dengiz yoʻlini tanladilar va birinchi nemis savdo kemalari 1750-yillarda Xitoyga, soʻngra Sin sulolasi davrida Emden Qirollik Prussiya Osiyo savdo kompaniyasi tarkibiga kirdi.
Ilk diplomatik munosabatlar
1859-yilda Ikkinchi afyun urushida Xitoy magʻlubiyatga uchragach, Prussiya Eulenburg ekspeditsiyasini Xitoy, Yaponiya va Siam bilan savdo shartnomalari boʻyicha muzokaralar olib borish uchun yuborgan. 1861-yil 2-sentyabrda Fridrix Albrecht zu Eulenburg va Zongli Yamen vakili Tyanjin shartnomasini imzoladilar, bu esa Xitoy va Germaniya Bojxona ittifoqi vakili boʻlgan Prussiya oʻrtasida rasmiy savdo aloqalarini ochdi. Keyinchalik Prussiya yangi tashkil etilgan Germaniya imperiyasining hukmron va yetakchi qismiga aylanadi. Shartnoma Xitoy-Germaniya munosabatlarini Birinchi Jahon urushigacha, Xitoy Respublikasi bir tomonlama ravishda shartnomani rad etgunga qadar boshqaradi.
XIX asr oxirida Xitoy-tashqi savdo Britaniya imperiyasining hukmronligi ostida edi va Otto fon Bismark Britaniya hukmronligini muvozanatlash uchun Xitoyda nemis tayanchlarini oʻrnatishga tayyor edi. 1885-yilda Bismark Reyxstagga Xitoyga toʻgʻridan-toʻgʻri xizmat koʻrsatishni taklif qiluvchi paroxod subsidiyasi toʻgʻrisidagi qonun loyihasini qabul qildi. Xuddi shu yili Bismark investitsiya imkoniyatlarini baholash uchun birinchi nemis bank va sanoat tadqiqot guruhini yubordi, bu 1890-yilda Deutsch-Asiatische bankining tashkil etilishiga olib keldi. Ushbu saʼy-harakatlar tufayli Germaniya 1896-yilga kelib Xitoyda savdo va yuk tashish boʻyicha Angliyadan keyin ikkinchi oʻrinni egalladi.
1897-yilda Germaniya imperiyasi ikki nemis missionerining oʻldirilishidan foydalanib, Sindaoga bostirib kirdi va Jiaozjou koʻrfazi koloniyasiga asos soldi. Germaniya Shandun yarim orolidagi muhim nuqtalarni nazoratga oldi. 1898-yilda Jiaozhou koʻrfazi va uning Sindao portini kuch bilan tahdid ostida 99 yilga ijaraga oldi. Rivojlanish Berlin uchun ustuvor vazifa edi. Ogʻir mashinalar, temir yoʻl hovlilari va suzuvchi quruq dock kabi jahon darajasidagi port inshootlariga 200 million markadan ortiq sarmoya kiritildi. Xususiy korxonalar butun Shandun provinsiyasi boʻylab ishladi, konlar, banklar, pivo zavodlari, fabrikalar, doʻkonlar va temir yoʻl liniyalarini ochdi. 1900-yilda Germaniya Ixetuan qoʻzgʻoloni paytida Pekindagi xalqaro legionerlarning qamalini yengillashtirish uchun yuborilgan Sakkiz Millat Ittifoqida ishtirok etdi. Xitoy har yili katta miqdorda bu davlatlarga tovon toʻlagan.
Sinxay inqilobi paytida inqilobchilar Xankou shahrida nemis qurol sotuvchisini Singa qurol yetkazib berayotganda oʻldirishdi. Hanyang jangida inqilobchilar 2 nemisni oʻldirgan va yana 2 nemisni, shu jumladan sobiq polkovnikni yarador qildi.
Xitoy-Germaniya hamkorligi (1912—1941)
Germaniya armiyasi Respublikachi Xitoyda katta rol oʻynagan. Germaniya harbiy-dengiz kuchlarining Sharqiy Osiyo eskadroni Sindaoda Germaniyaning imtiyozlari uchun mas’ul boʻlgan va Osiyo uchun koʻrgazma boʻladigan zamonaviy inshootlarni oʻrnatish uchun katta mablagʻ sarflagan. Yaponiya 1914-yilda keskin janglardan soʻng Germaniya operatsiyalarini qoʻlga kiritdi. Birinchi jahon urushidan keyin Germaniya respublikasi Xitoy Respublikasiga keng koʻlamli maslahat xizmatlarini koʻrsatdi, xususan, Xitoy armiyasini tayyorlashga yordam berdi. Germaniya armiyasining sobiq qoʻmondoni general-polkovnik Xans fon Zekkt 1933—1935-yillarda Xitoyning elita armiyasi boʻlinmalarini tayyorlash va kommunistlarga qarshi kurashni tashkil qildi. Barcha harbiy akademiyalarda nemis ofitserlari ham bor edi. Bundan tashqari, nemis muhandislari taqdim etgan ekspertiza tufayli bankirlar Xitoyning temir yoʻl tizimi uchun kreditlar berdi. Germaniya bilan savdo 1920-yillarda rivojlandi, Germaniya Xitoyning eng yirik kredit yetkazib beruvchisi edi. Oxirgi yirik maslahatchi 1938-yilda, fashistlar Germaniyasi Xitoy Respublikasining buyuk dushmani Yaponiya bilan ittifoq tuzgandan soʻng ketdi. Shunga qaramay, Chiang Kay-Shek oʻzining ustozi Sun Yat-sen tavsiya qilganidek, Germaniyadan oʻz xalqi uchun namuna sifatida foydalanish umidida davom etdi.
Garchi shiddatli hamkorlik 1933-yilda Germaniyaning fashistlar tomonidan bosib olinishidan 1937-yilda Yaponiya imperatori bilan urush boshlanishiga qadar davom etgan boʻlsa-da va sanoatni isloh qilish boʻyicha aniq chora-tadbirlar faqat 1936-yilda boshlangan. Bu Xitoyning modernizatsiyasiga katta taʼsir koʻrsatdi.
Xitoy moliya vaziri va Gomindan rasmiysi H.H.Kung va yana ikki xitoylik gomindan rasmiysi 1937-yilda Germaniyaga tashrif buyurgan va Adolf Gitler tomonidan qabul qilingan.
Shu bilan birga, surgundagi nemis kommunisti Otto Braun Xitoyda 1934-yilda Xitoy Kommunistik partiyasiga harbiy strategiya boʻyicha maslahat berish va „Uzoq yurish“da xitoy nomi ostida Li De nomi bilan qatnashish uchun yuborilgan Komintern agenti sifatida Xitoyda boʻlgan. Li De (xitoycha: 李德). Koʻp yillar oʻtgach, Otto Braun va „Li De“ bir xil shaxs sifatida tanildi.
Ikkinchi jahon urushi (1941—1945)
Xitoy-Germaniya hamkorligi 1939-yilda Yevropada Ikkinchi jahon urushi boshlanishi sababli barbod boʻldi, hukumat nazorati va majburlash kuchayishi tufayli koʻplab xitoylik fuqarolar Germaniyani tark etishga majbur boʻldi. Yaponiyaning Ikkinchi Xitoy-Yaponiya urushida koʻrsatgan namunasi Gitlerni Sharqiy Osiyodagi fashistlarning strategik ittifoqchisi sifatida Xitoyni Yaponiya bilan almashtirishga majbur qildi. 1941-yilda Yaponiyaning Pearl-Harborga hujumidan soʻng, Xitoy Germaniyaga urush eʼlon qildi, buning natijasida Gestapo butun Germaniya boʻylab Xitoy fuqarolarini ommaviy hibsga oldi. Urush oxirida Berlin, Gamburg va Bremen kabi shaharlarda urushdan oldin mavjud boʻlgan xitoy jamoalari yoʻq qilindi.
Germaniyaning boʻlinishi va sovuq urush (1945—1990)
Germaniya Federativ Respublikasi yoki Gʻarbiy Germaniya dastlab Xitoy Xalq Respublikasini birinchi navbatda uning Hallshteyn doktrinasidagi antikommunistik tashqi siyosati tufayli tan olmadi. Gʻarbiy Germaniya Germaniyani qayta birlashtirishda Xitoy tomonidan qoʻllab-quvvatlanishiga umid qilib, „Yagona Xitoy“ siyosatini rasman qoʻllab- quvvatladi. 1972-yil oktyabr oyida Gʻarbiy Germaniya XXR bilan rasmiy ravishda diplomatik aloqalar oʻrnatdi, lekin norasmiy aloqalar 1964-yildan beri mavjud boʻlgan.
Germaniya Demokratik Respublikasi, shuningdek, 1989-yilgi Xitoy-Sovet sammitigacha boʻlgan Sovuq urushning koʻp qismida sodir boʻlgan Xitoy-Sovet boʻlinishiga qaramay, XXR bilan yaxshi munosabatlarga ega edi. 1982-yil mart oyida Bosh kotib Leonid Brejnevning Oʻzbekiston Kommunistik partiyasiga Xitoy-Sovet yaqinlashuvi toʻgʻrisida Toshkentdagi nutqidan soʻng Xitoy-Sharqiy Germaniya munosabatlari izchil yaxshilana boshladi. 1986-yil iyun oyida tashqi ishlar vaziri Vu Xuetsyan 1961-yilgi boʻlinishdan keyin Sharqiy Yevropaga eng yuqori darajadagi Xitoy delegatsiyasi tarkibida Sharqiy Berlinga tashrif buyurdi. Bundan tashqari, rais Erich Xonekker 1986-yil oktyabr oyi boshida Pekinga tashrif buyurdi. Xonekkerni Prezident Li Syannyan Tyananmen maydonida harbiy orkestr va Xalq ozodlik armiyasi faxriy qorovuli bilan kutib oldi. Tashrif Sharqiy blok yetakchisining XXRga birinchi rasmiy tashrifi boʻldi.
Qayta birlashtirilgan Germaniya (1990-yildan hozirgi kungacha)
Yuqori darajadagi tez-tez amalga oshirilayotgan diplomatik tashriflar Xitoy-Germaniya munosabatlarining izchil rivojlanishini kafolatlagan. 1993-yildan 1998-yilgacha Germaniya va Xitoy rahbarlari 52 marta yuzma-yuz uchrashdilar: Germaniyaga tashrif buyurgan Xitoy rahbarlari orasida Xitoy Kommunistik partiyasining sobiq Bosh kotibi Jiang Zemin; Siao Shi, Butunxitoy xalq vakillari kengashi (XDP) Doimiy qoʻmitasining sobiq raisi; va Li Peng, Xitoyning sobiq Bosh vaziri va NPC doimiy kengashi raisi ham bor. Shu bilan birga, Xitoyga tashrif buyurgan Germaniya rahbarlari orasida prezident Roman Gersog, kansler Helmut Kol, tashqi ishlar vaziri Klaus Kinkel va Germaniya Federal Tashqi ishlar vazirligi davlat vaziri Lyudjer Volmer ham bor edi. Bu yetakchilar orasida kansler Kol 1993- va 1995-yillarda Xitoyga ikki marta tashrif buyurgan. 1998-yil oktabr oyida yangi nemis hukumati hokimiyatga kelganidan beri kansler Gerxard Shröder Xitoyga uch marta tashrif buyurgan. Germaniyadan birin-ketin bosh vazir oʻrinbosari va tashqi ishlar vaziri Yoshka Fisher, mudofaa vaziri Rudolf Sharping, iqtisod va texnologiyalar vaziri Verner Myuller keldi. Shu bilan birga, Germaniya Xitoy Bosh vaziri Chju Rongji, tashqi ishlar vaziri Tang Jiaxuan, Davlat maslahatchisi Vu Yi, KKP Markaziy Qoʻmitasi Siyosiy byurosi aʼzosi Vey Tszyansin, shuningdek, KKP Siyosiy byurosi Doimiy qoʻmitasi aʼzosi Xu Szintaoni kutib oldi.
1998-yildan keyin ham munosabatlar yaxshilangan. Jumladan, Pekin ham, Berlin ham 2003-yilda Iroqning ishgʻol qilinishiga qizgʻin qarshilik koʻrsatgan boʻlsa, 2006-yilda Germaniya (Yevropa Ittifoqining eng yirik iqtisodiyoti va aholisi eng koʻp mamlakati) va Xitoy oʻzaro ikki tomonlama siyosiy, iqtisodiy va Xitoy-Yevropa Ittifoqi strategik hamkorliklari, diplomatik aloqalarini 2006-yilda yanada mustahkamladilar. Germaniya ham, Xitoy ham 2011-yilda Liviyadagi fuqarolar urushida toʻgʻridan-toʻgʻri harbiy ishtirok etishga qarshi boʻlgan. 2011-yilda Xitoy Bosh vaziri Ven Jiabaoning tashrifi oldidan Xitoy hukumati Yevropa mamlakatlari uchun birinchi boʻlib „Xitoy-Germaniya hamkorligining yutuqlari va istiqbollari toʻgʻrisida kitob“ni chiqardi. Tashrif, shuningdek, Xitoy-Germaniya aloqalari uchun eksklyuziv mexanizm boʻlgan birinchi Xitoy-Germaniya hukumati maslahatlashuvlari boʻldi.
2019-yil iyul oyida BMTning 22 davlat, jumladan Germaniya elchilari BMT Inson huquqlari boʻyicha komissiyasiga Xitoyning uygʻurlarga nisbatan yomon munosabatda boʻlishini hamda boshqa ozchilik guruhlariga nisbatan yomon munosabatda boʻlishini qoralab, KKP yetakchisi Si Szinpin hukumatini Shinjonni yopishga chaqirgan qoʻshma maktubni imzoladilar. internirlash lagerlari.
2019-yil sentabr oyida Xitoyning Germaniyadagi elchisi Germaniya tashqi ishlar vaziri va Gonkong faoli Joshua Vong oʻrtasidagi uchrashuv Xitoy bilan munosabatlarga putur yetkazishini aytdi.
2020-yil 22-aprelda Germaniya Ichki ishlar vazirligi xitoylik diplomatlar Germaniya hukumati rasmiylari bilan bogʻlanib, ularni Xitoyning koronavirus pandemiyasiga qarshi qanday kurashayotgani haqida ijobiy bayonotlar berishga undagani haqida maktub chiqardi. Germaniya hukumati bu talablarni bajarmadi.
2020-yil dekabr oyida Germaniya Birlashgan Millatlar Tashkiloti Xavfsizlik Kengashidagi 2 yillik vakolat muddati tugashi munosabati bilan, Xitoy elchisi Geng Shuang Germaniya elchisi Kristof Xoysgenning ikki nafar fuqaroni ozod qilish haqidagi murojaatiga javoban „Yurakdan: xayrli boʻlsin“ deb javob berdi. Kanadalik Maykl Kovrig va Maykl Spavor Xitoyda hibsga olingan.
2021-yil oktabr oyida Global Times gazetasining tvitida „Tayvan masalasiga yakuniy yechim“ chiqarildi, uni nemis siyosatchisi Frank Myuller-Rozenritt Xolokostga olib kelgan „yahudiylar masalasiga yakuniy yechim“ bilan oʻxshashligi uchun qoraladi.
2021-yil dekabr oyida Litva va Xitoy oʻrtasida Tayvan hamda inson huquqlari boʻyicha diplomatik kelishmovchilik natijasida Xitoy Continental AG va boshqa nemis kompaniyalariga Litva bilan biznesni toʻxtatishi uchun bosim oʻtkazdi. Bundesverband der Deutschen Industrie Litva tovarlarini integratsiyalashgan taʼminot zanjirlari tarkibiy qismlariga import qilish taqiqining kengaytirilishini „halokatli shaxsiy maqsad“ deb taʼrifladi.
Savdo aloqalari
Germaniya Xitoyning Yevropadagi eng yirik savdo sherigi va texnologiya eksportchisi hisoblanadi.
Xitoy Germaniyaning eng yirik savdo sherigi boʻlib, 2017-yildan beri Qoʻshma Shtatlarni ortda qoldirmoqda.
2008-yilda Xitoy va Germaniya oʻrtasidagi tovar ayirboshlash hajmi 100 milliard AQSh dollaridan oshdi. 2014-yilga kelib Germaniya kansleri Angela Merkel 2005-yilda lavozimga kirishganidan beri Xitoyga savdo missiyalari bilan yetti marta tashrif buyurib, Xitoyning Germaniya iqtisodiyoti uchun ahamiyatini taʼkidladi.
2018-yilda Mercedes-Benz kompaniyasi Instagram’da Dalay Lamadan iqtibos keltirgani uchun Xitoydan uzr soʻradi.
Xitoyning yirik texnologik kompaniyasi Huawei nemis dizayn kompaniyasi Porsche Design bilan Porsche Design Huawei Smartwatch GT 2 ni ishlab chiqishda hamkorlik qildi.
Inson huquqlari boʻyicha tanqidlar
Gonkong milliy xavfsizlik qonuni
2020-yil iyun oyida Germaniya Gonkong milliy xavfsizlik qonuniga ochiqchasiga qarshi chiqdi.
2020-yil 6-oktabr kuni Germaniyaning BMTdagi elchisi 39 ta davlat, jumladan Germaniya, Buyuk Britaniya va AQSh nomidan Xitoyni etnik ozchiliklarga nisbatan muomalasi va Gonkongdagi erkinliklarni cheklayotgani uchun qoralash haqida bayonot berdi.
Doimiy diplomatik vakolatxonalar
Manbalar
Adabiyotlar
uz.wikipedia.org