Fotimiylar xalifaligining vazirlar ro'yxati

Fotimiy vazir (араб. ‎ - vazir - Fotimiylar xalifaligida 979-yildan (Misr bosib olinganidan 10 yil oʻtgach) 1171-yilgacha (xalifalikning qulashi) mavjud boʻlgan hukumat boshligʻi yoki yuqori mansabdor shaxs lavozimi hisoblangan. Dastlab, uning egalari abbosiylar tomonidan o'rnatilgan tizim bo'yichaxalifalar qo'l ostida bosh vazir vazifasini bajaruvchi fuqarolik ishlarini bajaruvchi amaldorlari mavjud bo'lgan. Biroq keyinchalik bu lavozim xaliflardan ham ko'proq nufuzga ega bo'lgan harbiylarga qo'liga o'tgan. Vazir u yoki bu sabablarga ko'ra tayinlanmaganida, uning o'rniga fuqarolik vositachisi - (vostachi)sifatida uning nomidan ish yurg'izgan.

Fotimiylar tarixi haqida

FOTIMIYLAR XALIFALIGI davlati haqida qisqacha aytadigan bo'lsak, Fotimiylar davlati (909—1171) — Shimoliy Afrikada fotimiylar sulolasi boshqargan harbiyteokratik davlat. Ifriqiya (Tunis)da ismoiliylar harakati natijasida tugatilgan Aglabiylar davlati oʻrniga tuzilgan.

910-yilda Rakkad shahrida ismoiliylardan boʻlgan imom Ubaydulla xalifa va mahdiy deb eʼlon qilingan. 10-asr oʻrtalariga kelib buyuk ismoiliylar davlatini tuzishga intilayotgan fotimiylar butun Shimoliy Afrikani va Sitsiliyani oʻzlarini qo'liga oldi. Oʻrta dengizda esa ularning floti yagona hukmron kuchiga aylandi. 969-yilda fotimiylar qoʻshini Misrni bosib olgan, lashkarboshi Javhar Fustat yaqinida Qohira shahriga asos solgan. Bu shahar 973-yildan ularning poytaxti bo'lib qolgan. 10-asr oxirida Fotimiylar xalifaligiga Jazoir, Tunis, Liviya, Misr, Suriya (Falastin bn), Gʻarbiy Arabiston (Hijoz, Yaman) kirgan. Fotimiylar markazlashgan harbiyteokratik davlat qurganlar. Hokimiyat meros sifatida tor doiradagi hukmron sinflarga oʻtar edi. Gʻayridinlar boʻlmish xristianlar va yahudiylarga nisbatan, asosan, bagʻrikenglik siyosati olib borilgan. Xoʻjalikning asosiy rivojlangan soxalari — dehqonchilik, mevachilik, sabzavotchilik va hunarmandchilik edi. 11 asrga qadar yerning davlat tasarrufiga o'tkazish kuchaya borgan. Muiz davrida (953— 975) yerdan xiroj soligʻi olish qattiq nazorat qilingan. Hunarmandchiliqda qullarning mehnatidan foydalanishgan. Aleksandriya, Dametta, Tunis shaharlarida toʻqimachilik korxonalari mavjud boʻlgan. Teri, shisha, metall, sopol, qogʻoz va pergament mahsulotlarini ishlab chiqarilgan hamda ravnaq topgan. Fotimiylar xalifaligi Hindiston, Vizantiya, Italiyaning Amalyori, Venetsiya, Genuya, Piza shaharlari bilan muntazam savdo aloqalariga ega boʻlgan. Fotimiylar xalifaligining tilla tangasi oʻzining oliy sifati bilan ajralib turgan. Fotimiylar xalifaligi tomonidan Misr zabt etilganidan soʻng armiya mahalliy qullarning hisobiga yanada kuchaya borgan, natijada mustahkam siyosiy kuch shakllangan.

Fotimiylar davrida ilm fan

10-11-asrlarda Fotimiylar xalifaligining maʼnaviy va maʼrifiy hayotida yuksalish davri koʻzga tashlanadi. Ilm-fanning koʻpgina tarmoqlari, riyoziyot, handasa, mantiq, falsafa, falakiyot, geometriya, adabiyot, arab grammatikasi, geografiya., tibbiyot, kimyo, fizika, biologiya, noshirlik, islomshunoslik, hadisshunoslik, dinshunoslik va tarjimonlikda sezilarli yutuqlarga erishilgan.
11-asrda boshida Qohirada «Dor ul Hikma» («Bilimlar uyi») shakllangan. Muxdmmad al Xorazmiy, Ahmad alnFargʻoniy, Abu Bakr ar Roziy, Abu Rayhon Beruniy, Ibn Sino, Muhammad ibn Ismoil al Buxoriy, Muhammad at Termiziy, Abu Nasr aln Forobiy, Yaqub al Kindiy, Ibn al Haysam, asnSadafiy, Ibn Ridvon, Abu Xotim ar Roziy, Homidaddin Kirmoniy singari olimlarning hayoti va faoliyati «bilimlar uyi» bilan uzviy bogʻlangan edi. «Bilimlar uyi»ning saloqiyati va mashhurligining oshishida Movarounnahr olimlari va mutafakkirlarining hissasi nihoyatda katta boʻlgan. 11-asr oʻrtalarida Misrda mislsiz qurgʻoqchilik tufayli yuzaga kelgan ochlik va epidemiya koʻp zarar yetkazgan. Armiyada esa, turklar va sudanliklar oʻrtasida ziddiyatlar kuchayib ketgan. Xalifa Muntasir vaziyatni boshqara olmay hokimiyatni harbiy sarkarda Badr al Jamaliyga topshirgan va uni vazir etib tayinlagan. Boshboshdoqliklar va ziddiyatlar Fotimiylar xalifaligining barcha ijtimoiy qatlamlariga kirib borgan. Vazirlarning mavqei osha borgan. Muntasir (1094) Amirning vafotidan soʻng, mustamlaka xalqlarning ozodlik kurashi avj olgan. Bu omillar Fotimiylar xalifaligining parchalanishiga olib kelgan. 1048-yilda Shimoliy Afrika Fotimiylar xalifaligidandan ajralib chiqqan. 1071-yilda Sitsiliya normannlar tomonidan bosib olingan. Misrdan salibchilar siqib chiqarilgan, natijada 1169-y. da Fotimiylar xalifaligining vaziri etib harbiy sapkarda Salohiddin Ayyubiy tayinlangan. U oxirgi fotimiylar xalifasi Adidni agʻdarib, hokimiyat toʻntarishini amalga oshirgan (1171). Misrda ayyubiylar sulolasining hukmronligi oʻrnatilgan.

Vazir mansabining joriy etilishi va vakolatlari

Ifrikiylar davrida islom olamida keng joriy qilingan "vazir" unvoni Fotimiylar xalifaligida mavjud emas edi. U ilgari ixshidiylar sulolasining muxtor hukmronligi ostidagi Misrni fotimiylar bosib olgandan keyin paydo boʻlgan. Bu yerda Tuluniylar davridan beri vazirlar boʻlgan. Garchi ixshidiylarning oxirgi vaziri Jafar ibn al Furat yangi hukmdorlar qoʻl ostida oʻzining koʻplab vazifalarini bajarishda davom etgan boʻlsa-da, Misrning bosqinchisi va yangi hokimi (amiri) Jauhar uni vazir sifatida tan olishdan bosh tortdi. Xalifa Al-Muizz Lidinillah (hukmronligi 953–975) Misrga kelgach, sobiq ixshid amaldori Ya’qub ibn Killisni davlat ma'muriyati rahbari etib tayinlanib barcha ishlarni yuritgan, oʻz vakolatlarini vazirga topshirmaslikni afzal koʻrdi. Faqat 979 yilda xalifa Al-Aziz Billoh (975-996 yillar hukmronligi) Ibn Killisga vazir unvonini beradi. U 991 yilda vafotigacha maʼmuriyat boshligʻi vazir lavozimida ishlab qola oladi.

Ibn Killis vafotidan keyin xalifaning oʻzlari vazir tayinlashni yoki barcha ishlarni xalifaning amaldorlari yoki fuqarolariga yetkazish bilan shugʻullanuvchi “vosita” lavozimiga topshirdilar. Xristianlar va yahudiylarga nisbatan umumiy davlat diniy bag'rikenglik siyosatiga muvofiq , ular orasidan ba'zida vazirlar saylangan. Nasroniy Iso ibn Nastur xalifa Al-Aziz Billah qo'l ostida vazir bo'lib xizmat qilgan. Shu sababli ham, mavqega ega bo'lish uchun yahudiylar hali ham islomni qabul qilishlari kerakligi haqida manbalarda dalillar mavjud va Ibn Killis bunday siyosatning yagona namunasidir. Dastlab vazirlar xalifaning iltimosiga binoan xizmat qilgan va 11-asr huquq nazariyotchisi al- Mavardiy “vazir at-tanfid” (“oʻlim vaziri”) Fransuz sharqshunosi Marius Kanarning ta'rifiga ko'ra, "davlatni mustaqil boshqargan". Darhaqiqat, ularning martabalari ko'pincha juda qisqa bo'lgan. Vazirlar xalifa yoki boshqa saroy raqiblari tomonidan taxtdan ag'darilgan, qamoqqa tashlangan, kaltaklangan va tez-tez qatl qilingan. Natijada, Canarning so'zlariga ko'ra, "keng ma'noda Fotimiy vazirining asosiy xususiyati ishonchsizlik edi". Ba'zida pozitsiya "dahshatli tezlikda" o'zgarib turardi. Zaif xalifa al-Mustansir Billoh davrida faqat 1060-1062-yillardagi davrda 5 nafar vazir almashtirildi. Shu tufayli ushbu lavozimda uzoq turgan kishilar ulug'langan edi.

Xalifalikning kuchsizlanishi va harbiy rahbarlarning hokimiyatga kelishi bilan vaziyat keskin o'zgargan: Badr al-Jamalini yo'q qilib hokimyatni to'liq o'zlari qo'lga oladi. Ular "vasir al-tafrid" deb nomlangan bo'lib, u arab tilidan "vakolatli belgilovchi vazir" deb tarjima qilingan. Chunki vizirlik egalari harbiy o'tmishidan ma'lumki, "vaziri qilich va qalam" (vazir as-Sayf wa-l-kalam) yoki oddiygina "vaziri qilich" (vasir as-Sayf) sifatida tanilgan edi. "Vaziri qilich" xalifalikning davlat va siyosiy hayotiga hukmronlik qildi: ular bir vaqtning o'zida barcha fuqarolik ma'muriyatlari, armiya rahbarlari (Amir al-Jund) uchun mas'ul bo'lgan, barcha sud masalalari bo'yicha mas'ul bo'lgan va hatto barcha diniy masalalar bo'yicha yetakchi din peshvolik qildi (Dai al-duat)[. Vizirelarning kuchi o'sib, xalifalarning hokimiyatini ag'darib tashlaganligi sababli, ular hatto "al-Malik" nomini ham nom uchun mos laqab bilan qabul qilishdi. Saloh ad-din amakisi vizirlikka qabul qilinishi bilan, keyinchalik bu amaliyot barcha Ayyubiylar davlatlariga tarqaldi.

12-asr boshlarida “Sohib al Bab” yoki “yuqori palata tabaqa” lavozimi yaratildi. U vazirdan keyin darhol hukumatda ikkinchi shaxs boʻlib oldi uning vazifalarining bir qismini oʻz zimmasiga oldi. Vazir endi “asosiy odam” emas edi. Tarixchilar tomonidan "ikkinchi vazir" sifatida ta'riflangan bu unvon Abul Fatha Yanisa , Ridvan ibn Valaxshi va Dirgama ibn Amina ning deyarli cheksiz hokimiyatini ta'minlash uchun "tamal toshi" bo'lib xizmat qildi.

Vazirlarning qarorgohi

Ibn Killis o'zining rasmiy qarorgohini (dor al-vazara) Qohiraning janubi-sharqiy qismida, Saad darvozalaridan unchalik uzoq bo'lmagan joyda, uning sharafiga "al-vaziriya" deb nomlanadigan va xalq orasida mashhur bo'lgan kvartalda qurdi. Xuddi shu bino - qonun chiqaruvchi va sud hokimiyatining eng yuqori organi ham joylashgan edi. Ushbu qarorgohda divan, kiyim-kechak, xazina, kitoblar va ichimliklar uchun omborxonalar joylashgan. Qarorgohning ikkinchisi joyi "natir" deyilgan, maxsus "nazoratchilar" tomonidan kuzatilgan. Qarorgohning “ zimom ” deb atalgan oʻz “nazorati” ham bor edi. Dar al-vazora xalifa saroyi qarama qarshi edi va vazir tomonidan uyushtiriladigan ziyofatlar uchun oshxonani va namoz o'qish uchun kichik masjid o'z ichiga olgan. XV asr tarixchisi al- Maqriziyning yozishicha, Ibn Killis vafotidan keyin uning qarorgohi 1050-yilgacha boʻsh boʻlib, u Abu Muhammad Al Yazuriy tomonidan bosib olindi. Aynan o'sha paytda u haqiqiy "dor al-vazara"ga aylandi. Ushbu qarorgoh vazir lavozimning keyingi egalarining Badr al-Jamoliga qadar to'laqonli va rasmiy qarorgohi bo'lib qoladi. U shimolda, Barjavon mahallasida yangi qarorgoh qurdirdi. Keyin bu bino uning oʻgʻli va vorisi al-Afdal Shahanshoh, soʻngra Badrning boshqa oʻgʻli al-Muzaffar Jaʼfar qoʻliga oʻtdi. Undan keyin u "dor al-Muzaffar" nomi bilan mashhur bo'ldi. Keyinchalik, u qarorgohni mehmon uyiga aylantirdi. Chunki Saloh ad-Din o'zi ag'dargan va asirga olgan Fotimiylar sulolasining so'nggi vakillarini shu erda saqlagan. Al-Afdal shuningdek, shaharning shimoli-sharqiy qismida, Bab an-nasra yaqinida yangi, ancha katta va hashamatli “dar al-Vazara” saroyini qurdi. U dastlab "dor al-Afdalia" deb nomlangan, lekin odatda "dar al-kibob", ya'ni "Gumbazlar uyi" nomi bilan mashhur edi. Keyinchalik, Al Mamun Al Batayhiy davrida u "dar al-vazara al-kubra" nomi bilan mashhur bo'lib, "vazirning ulug'vor uyi" deb tarjima qilinadi. Bu fotimiy vazirlarining soʻnggi qarorgohi boʻlib, ular sulola qulaguniga qadar ushbu huduni egallab qo'ldan boy bermay kelgan. Ushbu ma'lumotlar Fotimiylar davridagi vazirlarning qarorgohi haqidagi tarixiy manbalarga asoslangan.

Roʻyxat

Manbalar

Adabiyotlar

uz.wikipedia.org