Escherichia coli
Escherichia coli — gramm-manfiy, tayoq shaklidagi bakteriya boʻlib, (Latin pronunciation: [eskeˈrikja ˈkoli] Ingliz tilidagi / IPAc-en|ˌ|ɛ|ʃ|ə|ˈ|r|ɪ|k|i|ə|_|ˈ|k|oʊ|l|aɪ ; nomlanadi, keng tarqalgan qisqartirilgan nomi
E. coli boʻlib), bakteriya odatda issiq qonli organizmlarning (endotermiya) pastki ichaklarida joylashadi. E. coli shtammlarining aksariyati zararsizdir, ammo patogen navlari odamlarda jiddiy oziq-ovqat zaharlanishi, septik shok, meningit yoki siydik yoʻllarining infeksiyalarini keltirib chiqaradi. Oddiy flora E. coli dan farqli oʻlaroq, patogen navlar toksinlar va boshqa virulentlik omillarini ishlab chiqaradi, bu esa tananing odatda E. coli yashamaydigan qismlarida yashashi va host hujayralariga zarar yetkazishi mumkin. Ushbu patogen belgilar faqat patogenlar tomonidan olib boriladigan virulent genlar tomonidan kodlangan.
Kirishi
E. coli va tegishli bakteriyalar ichak florasining taxminan 0,1 % qismini tashkil qiladi va najas-ogʻiz orqali yuqish bakteriyaning patogen shtammlari kasallikka olib keladigan asosiy yoʻl hisoblanadi. Hujayralar tanadan tashqarida faqat cheklangan vaqt davomida yashashga qodir boʻladi, bu ularni najas bilan ifloslanish uchun atrof-muhit namunalarini tekshirish uchun ideal indikator organizmlarga aylantirib yuboradi. Bakteriya laboratoriya sharoitida ham oson va arzon oʻstirilishi mumkin boʻladi. Bu bakteriyalar 60 yildan ortiq intensiv ravishda oʻrganib kelingan. E. coli eng koʻp oʻrganilgan prokaryotik model organizm boʻlib, biotexnologiya va mikrobiologiya sohalarida muhim tur boʻlib, u yerda rekombinant DNK bilan ishlashning aksariyat qismi uchun mezbon (yaʼni egasi) organizm boʻlib xizmat qilgan.
Serotiplari
Oshqozon-ichak infeksiyasi
E. coli ning O157:H7, O104:H4, O121, O26, O103, O111, O145 va O104:H21 kabi baʼzi shtammlari oʻlimga olib keladigan toksinlar hosil qiladi. E. coli keltirib chiqaradigan ovqatdan zaharlanish yuvilmagan sabzavot yoki yomon soʻyilgan va pishmagan goʻshtni isteʼmol qilish natijasida yuzaga kelishi mumkin.
E. coli ham issiqlikka bardoshli, ham issiqlikka chidamli enterotoksinlarni oʻz ichiga olishi mumkin. Ikkinchisi esa, LT deb ataladi, bitta golotoksinga joylashtirilgan bitta A va beshta B boʻlinmasini oʻz ichiga oladi. Tuzilishi va funksiyasi jihatidan vabo toksinlariga juda oʻxshab ketadi. B boʻlinmalari toksinning mezbon ichak hujayralariga yopishishi va kirishiga yordam beradi, A boʻlinmasi esa parchalanadi va hujayralarning suvni soʻrib olishiga toʻsqinlik qiladi, bu holat esa diareyaga olib keladi. LT 2-toifa sekretsiya yoʻli bilan chiqariladi.
Agar E. coli bakteriyalari ichak traktidan teshilish orqali (masalan, oshqozon yarasi, appendiksin yorilishi yoki jarrohlik xatosi tufayl kelib chiqishi nazarda tutilgan) qochib, qorin boʻshligʻiga kirsa, ular odatda oʻz vaqtida davolanmasa oʻlimga olib kelishi mumkin boʻlgan — peritonitni keltirib chiqaradi. Biroq, E. coli streptomitsin yoki gentamitsin kabi antibiotiklarga juda sezgir boʻladi yaʼni juda yaxshi sezadi. Soʻnggi tadqiqotlar shuni koʻrsatadiki, enteropatogen E. coli ni antibiotiklar bilan davolash kasallikning natijasini yaxshilamasligi mumkin, chunki bu gemolitik-uremik sindromning rivojlanish ehtimolini sezilarli darajada oshirishi mumkin.
Ichak shilliq qavati bilan bogʻliq boʻlgan E. coli yalligʻlanishli ichak kasalliklarida, Kron kasalligida va yarali kolitda koʻpayib boradi. Yalligʻlangan toʻqimalarda E. coli ning invaziv shtammlari koʻp miqdorda mavjud boʻlib, yalligʻlangan hududlardagi bakteriyalar soni ichak yalligʻlanishining ogʻir oʻtishiga bogʻliq.
Oshqozon-ichak infeksiyalari tananing ichak traktidagi ichak mikroblariga hujum qilish uchun xotira T hujayralarini rivojlanishiga olib kelishi mumkin. Oziq-ovqat zaharlanishi ichak mikrobial bakteriyalarga qarshi immunitet reaksiyasini keltirib chiqarishi mumkin. Baʼzi tadqiqotchilar bu ichakning yalligʻlanish kasalligiga olib kelishi mumkinligini taʼkidlaydilar.
Virulentlik xususiyatlari Enterik E. coli (EK) serologik xususiyatlari va virulentlik xususiyatlariga koʻra tasniflanadi. Diareyaga olib keladigan E. coli ning asosiy patotiplarining koʻrsatish holati ham keltirilgan.
Oshqozon-ichak infeksiyasining epidemiologiyasi Patogen E. coli koʻpincha fekal-ogʻiz orqali yuqadi. Yuqtirishning keng tarqalgan yoʻllariga quyidagilar kiradi: gigiyenik boʻlmagan oziq-ovqat tayyorlash, goʻngni oʻgʻitlash natijasida fermaning ifloslanishi, ifloslangan boʻz suv yoki xom kanalizatsiya bilan ekinlarni sugʻorish, ekin maydonlarida yovvoyi choʻchqalar, yoki ifloslangan va oqava suvlarni bevosita isteʼmol qilish kabi holatlari orqali yuqadi. Sut va goʻshtli qoramollar E. coli O157:H7, ning birlamchi rezervuarlari boʻlib, ular uni asemptomatik tarzda olib yurishi va najas bilan toʻkishi mumkin. E. coli epidemiyasi bilan bogʻliq oziq-ovqat mahsulotlari orasida bodring, xom maydalangan mol goʻshti, xom urugʻlar yoki ismaloq, xom sut, pasterizatsiyalanmagan sharbat, pasterizatsiyalanmagan pishloq va najas-ogʻiz orqali yuqtirgan oziq-ovqat xodimlari tomonidan ifloslangan ovqatlar kiradi.
AQSh Oziq-ovqat va farmatsevtika boshqarmasi maʼlumotlariga koʻra, najas-ogʻiz orqali yuqtirish siklini oziq-ovqat mahsulotlarini toʻgʻri pishirish, oʻzaro kontaminatsiyani oldini olish, oziq-ovqat ishchilari uchun qoʻlqop kabi toʻsiqlarni oʻrnatish, sogʻliqni saqlash siyosatini oʻrnatish, oziq-ovqat sanoati xodimlari davolanishga murojaat qilishlari lozim. Kasal boʻlganlar esa sharbat yoki sut mahsulotlarini pasterizatsiya qilish va qoʻlni toʻgʻri yuvish talablariga qatʼiyan rioya qilishlari shart.
Siydik chiqarish yoʻllari infeksiyasi
Uropatogen E. coli (UPEC) oddiy anatomiyaga ega boʻlgan odamlarda uchraydigan siydik yoʻllari infeksiyalarining (UTI) taxminan 90 % uchun javobgardir. Koʻtarilgan infeksiyalarda najasli bakteriyalar siydik yoʻlini kolonizatsiya qiladi va siydik yoʻllarini siydik pufagiga, shuningdek buyraklarga (pielonefritni keltirib chiqaradi) yoki erkaklarda prostata beziga tarqaladi. Ayollarda siydik chiqarish kanali erkaklarnikiga qaraganda qisqaroq boʻlganligi sababli, ular koʻtarilgan UTIdan 14 marta koʻproq azoblanadi.
Parrandalardan ajratilgan serotiplarning aksariyati faqat qushlar uchun patogendir. Shunday qilib, E. coli ning qush manbalari boshqa hayvonlarda infeksiyaning muhim manbalari boʻlib tuyulmaydi.
Laboratoriya diagnostikasi
Yuqumli diareya diagnostikasi va antimikrobiyal qarshilikni aniqlash, keyinchalik antibiotiklarga sezuvchanlik testi bilan najas madaniyati yordamida amalga oshiriladi. Oshqozon-ichak traktining patogenlarini etishtirish uchun kamida 2 kun va maksimal bir necha hafta kerak boʻladi. Najas madaniyati uchun sezuvchanlik (haqiqiy ijobiy) va oʻziga xoslik (haqiqiy salbiy) koʻrsatkichlari patogenga qarab farq qiladi, ammo bir qator inson patogenlarini yetishtirish mumkin emas. Madaniyat-musbat namunalar uchun antimikrobiyal qarshilik testini oʻtkazish uchun qoʻshimcha 12-24 soat kerak boʻladi.
Manbalar
uz.wikipedia.org