Eroniy taqvimlar

Eroniy taqvim yoki Quyoshli hijra (forscha: تقویم هجری شمسی؛ سالنمای هجری خورشیدی) — astronomik quyoshli taqvim (kalendar). Rasmiy taqvim sifatida Eron va Afgʻonistonda qoʻllaniladi. Ushbu taqvim mashhur fors faylasufi, matematiki, astronomi va shoiri Umar Xayyom ishtirokida tuzilgan boʻlib, hozirgi vaqtga qadar bir necha marotaba aniqlashtirilgan. Taqvim hijradan yilboshi sifatida andoza olgan boʻlib, biroq klassik islomiy taqvimdan farqli oʻlaroq quyoshli (yoki tropik) yil bilan butunlay toʻgʻri keladi. Shu sababli eroniy taqvim oylari islomiy taqvimdan farqlanib, faqat yilning oʻsha-oʻsha oylariga toʻgʻri keladi. Eroniy taqvimning boshlanishi, kun va tunning tenglashishi kuni — yaʼni Navroʻz bayramidan (21-mart) boshlanadi.

Tarixi

Qadimgi fors taqvimi

Qadimiy forslar taqvimida, xuddi qadimgi hind taqvimi kabi oltita fasl mavjud boʻlib, har bir fasl qariyb ikki oyga toʻgʻri kelgan. Qadmigi forslar madaniyati Mesopotamiya madaniyati bilan kesishgan davrdan boshlab, ikki madaniyat taqvimi qariyb bir xil koʻrinishga kelgan. Ushbu taqvimda yil kun va tun birlashishi kunida boshlanib, 12 oydan iborat boʻlgan. Har bir oy 29 yoki 30 kunni tashkil etgan. Umumiy hisobda bir yil ushbu taqvimda 354 kundan iborat boʻlgan. Tropik yil bilan farq oʻrnini bosish uchun har olti yilda oʻn uchinchi oy qoʻshilgan.

Zardushtiy taqvim

Jaloliylar taqvimi

Oʻn ikki yilli hayvonot yillari

XIII-asrda Yaqin Sharq Moʻgʻullar istilosi tufayli ularga boʻysundirilgan edi. Moʻgʻullarning ushbu istilosi natijasida ular tomonidan Yaqin Sharqqa qadimiy Xitoy madaniyatidagi oʻn ikki yillik hayvonot yillari kirib keldi. Ushbu taqvimdagi yillarda har bir yil muayyan hayvonga bagʻishlangan edi. Moʻgʻullar keltirgan yangilik Yaqin Sharqda darrov ommaboplikni qoʻlga kiritmadi, ammo keyinroq oʻsha yerdagi xalqlarning taqvimiga kirib bordi va ushbu taqvimlarning ajralmas qismiga aylandi. Aynan oʻsha paytlarda islomiy taqvimda ushbu oʻn ikki yillik hayvonot yillari kirib borishga ulgurgan edi.

Oʻn ikki yilni quyidagi oʻn ikki hayvon tasvirlar edi: sichqon, buqa, yoʻlbars, quyon, ajdar, ilon, ot, echki yoki qoʻy, maymun, xoʻroz, it, qobon (toʻngʻiz) yoki choʻchqa.

Zamonaviy taqvim

XX-asr boshidagi islohotlar

Eronda

Afgʻonistonda

1922-yilda Afgʻonistonda Erondagi islohotlar qabul qilinadi va ushbu taqmiv Afgʻoniston hududida rasmiy taqvim deb eʼlon qilinadi. Bundan oldin ushbu mamlakatda oyli hijriy taqvim ishlatilib kelinar edi. Oylar nomlari sifatida esa burjlar nomlari ishlatilgan. Yangi taqvimda oylar nomlari Afgʻonistonning ikki davlat tillaridan biri — dariy tilida xuddi Erondagi fors tilidagidek nomlanadi. Afgʻonistondagi yana bir davlat tili — pushtu tilida esa oylar nomlari fors tilidan oʻgirilgan.

Zamonaviy taqvim oylari nomlari

Fasllar

Eroniy taqvimda yil anʼanaviy toʻrt faslga boʻlinadi. Oʻz navbatida, har bir fasl uch oydan tashkil topadi.

Hafta kunlari

Eroniy taqvimda hafta shanba kunida boshlanib juma kunida tugaydi. Juma rasmiy dam olish kuni deb eʼlon qilingan.

Hafta kunlarining nomlanishi yakshanbadan boshlab to payshanbagacha shanba soʻziga qoʻshimcha son nomi (fors tilida) qoʻshiladi va shu tariqa ushbu kunlar nomlari kelib chiqadi. Masalan: yakshanba — «birshanba», dushanba — «ikkishanba», seshanba — «uchshanba». Juma kuni nomlanishi esa arab tilidan kelib chiqgan boʻlib — majlis (musulmonlardagi anʼanaviy juma namozi nazarda tutiladi) degan maʼnoni bildiradi.