DVIGATEL
DVIGATEL (ruscha) biror turdagi energiya ni (masalan, suv, shamol energiyasini) mexanik energiyaga aylantirib beradigan mashina. Tabiiy energetika resurslari (yonilg’i, suv energiyasi, shamol energiyasi va boshqalar) ni to’g’ridan-to’g’ri mexanik energiyaga aylantiruvchi Dvigatel birlamchi Dvigatel deb ataladi (masalan, bug’ mashinasi, bug’ turbinasi va boshqalar). Birlamchi Dvigatel hosil qilgan energiyani boshqa turga o’zgartiruvchi Dvigatel ikkilamchi Dvigatel deb ataladi (masalan, elektr yoki pnevmatik Dvigatel). Tabiiy energetika resurslari turiga qarab, issiqlik, gidravlik (suv), shamol va boshqalar Dvigatellar bo’ladi. Issiqlik Dvigatel o’z navbatida bug’ dvigateli va gaz dvigateliga bo’linadi. Gaz Dvigatel ichki yonuv dvigateli deb ham ataladi. Issiqlik Dvigatel yadro kuch qurilmalarining tarkibiy elementlari sifatida ishlatilishi mumkin. Dvigatel stasionar (muqim), ko’chma va transport xillariga ham ajratiladi. Stasionar Dvigatel bir joyga o’rnatib ishlatiladi. Ko’chma va transport Dvigatel traktor, avtomobil va samolyotlarga o’rnatiladi. Dvigatel asosiy ish organi harakati tarziga qarab, porshenli, parrakli (rotorli) va reaktiv xillarga bo’linadi. O’rta Osiyo, Misr, Xitoy va Hindistonda qadimda ekinlar eng oddiy Dvigatel — charxpalaklar yordamida sug’orilgan. 18-asr oxirida Angliya sanoatida boshlangan yuksalish mashina texnikasining rivojlanishiga sabab bo’ldi. Angliyada 1784 yilda J. Uatt ishlab chiqqan issiqlik Dvigateli suv nasoslarida keng qo’llanila boshladi. I. I. Polzunov 1763 yilda dunyoda birinchi bug’ mashinasini ixtiro qildi. Birinchi ichki yonuv dvigateli loyihasi 1879 yilda tuzildi. Germaniyada 1885 yilda ixtirochilar Daymler va Bents benzin bilan ishlaydigan ixcham ichki yonuv Dvigatelini qurdi. 1893 yilda nemis olimi R. Dizel yangi printsipda ishlaydigan Dvigatelni (dizelni) yaratdi. 1911 yilda rus ixtirochisi Ya. V. Mamin 18 va 33 kVt li Dvigatelni traktorga o’rnatdi. 1888-89 yillarda rus olimi M. O. Dolivo-Dobrovolskiy 3 fazali asinxron elektr mashinasini yasadi. 20-asr 1 -yarmida issiqlik dvigatelining yangi turi 3 — gaz turbinali dvigatel yaratildi. U aviatsiyada eng keng tarqalgan (aviatsiyada ular turboreaktiv dvigatellar deb ataladi). Gaz-turbinali dvigatellardan issiqlik elektr stansiyalarida elektr generatorlarini harakatlantirishda gaz-turbovozlar, og’ir kJ avtomobillari va boshqa transport vositalarida, kemalar, katerlar va suv osti kemalarida tortuvchi dvigatellar sifatida foydalaniladi. Rus olimi K. E. Tsiolkovskiy dunyoda birinchi bo’lib raketa dvigatellarining asosiy elementlarini bayon qildi. Raketa dvigatellari reaktiv dvigatelning bir turi hisoblanadi. Havoreaktiv dvigatellari da yonish kamerasiga yonilg’idan tashqari havo ham beriladi. Shu bois ulardan faqat atmosferaning zich qatlamlarida uchishdagina foydalanish mumkin. Raketa dvigatellari ga havo shart emas (yonilg’ining barcha aralashmalari bularning o’zida mavjud), ular havosiz bo’shliq, ya’ni koinotda bemalol ishlay oladi. Ushbu dvigatellar asosan jangovar raketalarga hamda kosmik kemalarning raketa eltuvchilariga o’rnatiladi. Yu. A. Gagarin boshqargan birinchi “Vostok” kosmik kemasi Dvigatelining quvvati 14 mln. kVt (20 mln. o. k.) edi. Bug’ turbinalari yirik elektr stansiyalarining asosiy Dvigateli bo’lib qoldi. Masalan, Toshkent GRES ida har qaysisining quvvati 165000 kVt dan bo’lgan bug’ turbinalari, Sirdaryo GRES ida esa 300000 kVt li bug’ turbinalari ishlab turibdi.
Manba
O'zbekiston Milliy Ensiklopediyasi
Uzpedia.uz