Dressirovka
Hayvonlarni oʻrgatish (dressirovka) — hayvonlarning maʼlum bir uslub va muntazam ravishdagi mashqlar natijasida hamda shartli refleks yordamida oʻrgatuvchining muayyan signaliga javoban har xil harakatlar bajarishiga asoslangan usul; sirk sanʼatining qadimgi janrlaridan biri. Oʻrgatilgan hayvonlar tomoshasi sirk maydoni yoki sahnada namoyish etiladi.
Hayvon oʻrgatish qadimdan maʼlum boʻlib, Xitoy, Hindiston, Qadimgi Misr, Yunoniston, Qadimgi Rim, Vizantiyada keng tarqalgan. Masalan, Qad. Rimdagi "Kolizey" singari sirklarda yirtqich hayvonlar ishtirokida oʻyinlar uyushtirilgan. Oʻrta asrlarda Yevropa mamlakatlarida sayyoh aktyorlar — gistrion, jonglyor, buf-fon, skomoroxlar oʻrgatilgan yovvoyi va uy hayvonlari bilan yarmarkalardagi maydonlarda hamda koʻchma tomoshaxona — balaganlarda oʻyin koʻrsatishgan. 12-asrda avval Italiya, soʻng Yevropaning boshqa mamlakatlarida ot oʻrga-tish maktablari ochilib, chavandozlik va ot ustida akrobatika mashklari bajarish yoʻlga qoʻyildi.
18-asrning 2-yarmidan boshlab yirtqich hayvonlar tomoshasi maxsus qafas — vagonlarda namoyish etiladigan boʻldi. 19-asrning oʻrtalaridan oʻrgatilgan hayvonlar sirk maydonidan oʻrin oldi, sirk sanʼatining tarkibiy qismiga aylandi. 20-asrning oʻrtalaridan hayvonlar ijrosidagi tomoshalar koʻchma zootsirklarda ham koʻrsatila boshladi. Bu janrning rivojlaiishiga F.Astley (Angliya), L. Frankoni (Fransiya), K.Gagenbenk (Germaniya), Kni sulolasi (Shveysariya), V. va A.Durovlar, N.Gladilshikov,I.Bugrimova, V.Filatov (Rossiya), S.Isaakyan (Armaniston) va boshqa salmoqli hissa qoʻshishgan.
H.oʻ. bir necha usulga boʻlinadi. Ogʻriq sezgilarini aks ettiruvchi usul sirkda yirik hayvon va yirt-qichlarni oʻrgatishda qoʻllanadi.
Mexanik usulda ogʻriq sezgilarini aks ettirmay, qoʻzgʻovchilardan foydalaniladi. Bu usul qishloq xoʻjaligi hayvonlariga nisbatan qoʻllanadi. Taqlid usuli yosh hayvonning boshqa hayvonga taqlididan, yaʼni instinktga asoslanadi. H.oʻ.ning ragʻbatlantiruvchi usulida zarur malakalar (koʻproq natural ref-lekslar) ragʻbatlantirish (oziq-ovqat berish, erkalash, instinktlarni qondirish) bilan amalga oshiriladi. Hosil boʻlgan reflekslarni mustahkamlash uchun oʻrgatilgan hayvonlar muntazam ravishda mashq qildirib turiladi. Turli uy hayvonlaridan tortib yovvoyi hayvonlargacha oʻrgatiladi.
H.oʻ. oʻzbek sirkida ham qadimdan mavjud boʻlgan. Xalq sayillari va bayramlarida oʻrgatilgan ayiq, maymun, echki, ilon va boshqa hayvonlar hamda qushlar bilan tomoshalar koʻrsatilgan (qarang Ayiq oʻyin, Ilon oʻyin, Ot oʻyin).
Yozma manbalarga koʻra, Amir Temur saroyida turli ranglarga boʻyalgan fil, tuya, otlar ishtirokida tomoshalar koʻrsatilgan.
15-asrda tuya, echki va qushlar bilan Bobo Jamol ismli hayvon oʻrgatuvchi shuh-rat qozongan. 1828-yilda buxorolik hayvon oʻrgatuvchi Shokir Moskvada 11 tuya va 2 eshak ishtirokida tomosha koʻrsatgani maʼlum. 19-asrning 2-yarmida buxorolik Ikrom bobo oʻrgatilgan ayiq va 2-maymun bilan koʻrsatgan tomoshalari bilan shuhrat qozongan.
20-asrda H.oʻ. boʻyicha Rahmonovlar, Xoʻjayevlar, Zarifovlar sulolalari, Akrom Yusupov, Roman Belley, Ali-sher Toshkanboyev va boshqa tanilgan.
Hozirgi qunda yirtqich va ekzotik hayvonlar bilan Furqat Yunusov, Rustam Matchonov, Farhod Rajabov, Foziljon Egamberdiyev, Toʻlqin Galimovlar chiqishlar qilmoqdalar. 2002-yil Toshkentdagi "Sahnadagi sirk" birlashmasi qoshida "Zootsirk" oʻz faoliyatini boshladi. Unda dunyoning turli qitalaridan keltirilgan 20 dan ortiq hayvon va qushlar ishtirokida teatrlashtirilgan tomoshalar namoy-ish etilmokda. 2002-yil Toshkent sirki qoshida 1-xalqaro kuchuklar teatri faoliyat qoʻrsata boshlab, "Zolushka" spektaklini sahnalashtirdi.
Oʻrgatilgan ayiq, maymun, ilon va 6. hayvonlar ishtirokidagi oʻyinlar sirk guruhlarining dasturiga ham kiritilgan.
Manbalar
Hayvonlarni o'rgatish (fransuzcha shkafchadan "to'g'rilash; o'rgatish") - har xil shartli reflekslar va ko'nikmalarni rivojlantirish va mustahkamlash uchun olingan hayvonlar bo'yicha mashg'ulotlar majmuasi. O'quv mashg'ulotlari do'stona munosabatlarni rivojlantirish, hayvonot dunyosida uni topish uchun odamning munosib xatti-harakatlarini shakllantirish, har qanday turdagi ob'ektlarni izlash, muayyan sharoitlarda yoki o'yin-kulgida himoya qilish maqsadida amalga oshirilishi mumkin. O'qitish - bu odamlarning ayrim turdagi hayvonlar bilan o'zaro qulay hayot kechirish zarurati.
Yirik hayvonlar uchun (masalan, otlar, fillar) va ayniqsa yirtqichlar (sherlar, yo'lbarslar, panterlar) uchun taming atamasidan foydalanish mumkin.
Trening - bu hayvonlar va odamlarni boshqarishning eng qadimgi usullaridan biridir. Ko'p odamlar mashg'ulotlardan foydalanadilar va o'zlari bilmagan holda o'qitilmoqda, garchi bu hayvonga ilmiy asoslangan, maqsadga muvofiq, uslubiy va tizimli ta'sir, unda har qanday xizmatdan foydalanish uchun o'ziga xos, zarur ko'nikma va ko'nikmalarni rivojlantirish uchun ham ishlatilishi mumkin, xalq - kundalik hayotda iqtisodiy faoliyat yoki xatti-harakatlarni boshqarish.
Treningning ikkita asosiy tushunchasi - ko'rsatmalar va mustahkamlash: ijobiy yoki salbiy. Treningni rag'batlantirish, motivatsiya - mukofotlar va jazolar tizimidan ajratish kerak. Mukofotlar va jazolar, odatda, harakat sodir etilganidan so'ng, ko'pincha uzoq vaqtdan keyin, masalan, jinoiy ta'qib qilish paytida keladi. Mustahkamlash - bu xatti-harakatlar paytida sodir bo'ladigan narsa, go'yo xatti-harakatga "izoh" berib, uni u yoki bu yo'nalishga yo'naltiradi [1].
Tabassum, erkalash, yaxshi so'z kabi ijobiy mustahkamlash, odatda salbiy mustahkamlashdan ko'ra samaraliroq bo'lib, u hayvonlar bilan bog'liq ravishda ham, odamlar orasida ham keng qo'llaniladi. Salbiy kuchaytirish (qoshlarini burish, norozi intonatsiya va boshqalar) shunchaki suzib o'tishi, tark etishi yoki salbiy ta'siridan qochishi mumkin bo'lgan erkin jonzotlarga nisbatan samarasiz.
I.P.Pavlovning yuqori asabiy faoliyat to'g'risidagi ta'limotiga ko'ra, hayvonlarni tayyorlashning asosi shartli reflekslarni shakllantirishdir. Masalan, shartli bo'lgan tovush, oziq-ovqat va imo-ishoralar signallari va shartsiz reflekslar deb hisoblanadigan mexanik harakatlar kabi turli xil ogohlantirishlardan foydalanish. Aynan shu ta'sir hayvonlarda kerakli reaktsiyani keltirib chiqaradi, bu esa murabbiy tuzatishga harakat qilmoqda. Hayvon orgatish bilan shug'ullanadigan kishi, orgatilgan hayvonning yuqori asabiy faoliyat turining o'ziga xos xususiyatlariga bog'liqligini his qilishi kerak va faqatgina ushbu qaramlikni aniqlagandan so'ng, ushbu hayvon uchun zarur bo'lgan mashg'ulot usulini tanlash mumkin.Agar zarur buyruqlar bajarilsa, hayvon rag'batlantiriladi, agar itoat qilmasa, jazolanadi. Malakalarni rivojlantirish uchun hayvon vaqti-vaqti bilan o'qitilishi kerak. Bunday holda, tarbiyalangan hayvon inson undan talab qiladigan barcha harakatlarni ideal tarzda bajaradi. Zo'ravonlik va og'riqli mashg'ulot usullari ko'p yillar davomida turli xil hayvonlarni himoya qilish jamiyatlari tomonidan tanqid qilingan. O'qitishning foydali usuli ovchi itlar, podachi itlar va sirk hayvonlarini tayyorlashda qo'llaniladi. It, etarlicha rivojlangan yuqori asabiy faoliyatga ega bo'lgan jonzot sifatida, ushbu mashq usulini yaxshi qabul qiladi. O'qitishning foydali usuli bilan tabiiy reflekslar ovqat berish yoki mehr-muhabbat bilan kuchaytiriladi. Masalan, ko'pgina hayvonlar egasi ularni shunchaki silab qo'yishi yoki noziklikning bir qismini berishi uchun kerakli vazifani bajarishga tayyor. Intellektual darajadagi o'quv ob'ekti qanchalik yuqori rivojlansa, u vazifalarni tezroq qabul qiladi va bajaradi, zaruriy refleks tezroq o'rnatiladi. O'qitishning taqlid usuli yosh hayvonlarni boshqasi, kattaroq va allaqachon o'qitilgan birovning harakatlarini takrorlashga asoslanadi. Ushbu usul podachi itlarni o'rgatish, qo'ylar podasini qo'riqlash va cho'ponga podada hayvonlarni yig'ishda yordam berish uchun keng qo'llaniladi. Kuchukchalar, ota-onalarining kerakli buyruqlarni qanday bajarayotganini ko'rib, odamlarning maqtoviga sazovor bo'lishadi, keksa odamlarning harakatlarini juda tez takrorlashadi va bu jarayonda o'qitiladi.
Taklitlash usuli delfinlarni tayyorlashda ham qo'llaniladi. Yovvoyi va uy hayvonlarining har xil turlari mashg'ulotga jalb qilinadi. Yovvoyi hayvonlar avval qo'lga kiritiladi va keyin o'rgatiladi. Hayvon qancha yosh bo'lsa, odamlarni o'rgatish va ularga ko'nikish shunchalik osonlashadi. O'qitish elementlari qishloq xo'jaligi hayvonlari bilan eng oddiy harakatlar bo'lishi mumkin, masalan, sutchi sigirni sog'adi, ammo agar hayvon ilgari ma'lum bir tayyorgarlikdan o'tmagan bo'lsa, u holda sog'ish muammoli bo'ladi va sigir shunchaki sut beruvchiga sut bermaydi. Shuning uchun hayvon oldindan joyga, xonaga, odamning ko'rinishi va hidiga o'rganib qolgan. Bu eng sodda mashg'ulot, ammo hattoki bunday mashg'ulot va taminlash mashg'ulot hisoblanadi.
Otni jilovlash, cho'tkalash, egarni orqasiga o'rnatib yurish va otlarni kiyinishga yoki yuqori chavandozlik maktabiga o'rgatish orqali o'rgatish odamning ma'lum bilim va ko'nikmalarini talab qiladigan juda murakkab mashg'ulotdir. Qushlar va hasharotlar o'zlarini o'qitish uchun qarz berishadi. Masalan, kaptarlarni uzoq masofalarga parvoz qilish uchun uy sharoitiga keltirish. Odamning ushbu qushlar bilan ishlashi tufayli tashuvchi kaptarlarning uyga yo'l topish qobiliyati rivojlandi.
O'simliklarning ma'lum bir turidan asal olishni istagan asalarichilar zarur gullarni hidlash uchun asalarilarda shartli reflekslarni yaratish uchun oldindan harakat qilishadi. Ushbu usul birinchi marta 1933-yilda sovet olimi A.F.Gubin tomonidan taklif qilingan. Kerakli harakatlarga ma'lum bir asal o'simlikining aromati qo'shilishi bilan hasharotlarni shakar siropi bilan boqish orqali erishiladi. Ma'lum bir turga, ta'mga va hidga o'rganib qolgan asalarilar ushbu o'simlikni kelajakda izlaydilar.
Treningning qiyosiy samaradorligi
Birinchi navbatda ongsiz mexanizmlardan foydalanadigan o'qitish usuli sifatida, mashg'ulotlar o'z harakatlari haqida o'ylashga moyil bo'lmagan bolalar va kattalar uchun samarali bo'ladi. Xususan, BF Skinner psixiatriya shifoxonalaridagi mahbuslar va bemorlarga ta'lim ta'sirining boshqa usullariga nisbatan yuqori samaradorligini ko'rsatdi ("Ozodlik va qadr-qimmatdan tashqari"). Qoida tariqasida, mashg'ulotlar natijasi avtomatizmga olib boriladigan xatti-harakatlardir, shuning uchun u ko'pincha qo'rquvni engish uchun zarur bo'lgan kasblarda va faoliyatda, masalan, armiyada qo'llaniladi. Operantni konditsionerlashtirish va dasturlashtirilgan o'qitish usuli o'qitishga yaqin.
Etarli qadriyatlarga ega bo'lgan va ong imkoniyatlaridan faol foydalanadigan kattalarga ta'sir ko'rsatishda, o'qitish o'rniga kelishuvlardan foydalaniladi.
Sirk tomoshalari uchun hayvonlarni tayyorlash qadimdan ma'lum bo'lgan. Hatto Qadimgi Misr va Qadimgi Rimda ham hayvonlar ushbu ajoyib voqealar uchun ishlatilgan. Endi sirkda siz fillardan sichqonlarga qadar turli xil o'rgatilgan hayvonlarni ko'rishingiz mumkin. Agar murabbiylarning asosiy qismi sirk "rassomlari" bilan ishlashda og'riqli usullardan foydalangan bo'lsa, unda V.P.Durov birinchi bo'lib I.P.Pavlovning shartli reflekslar haqidagi ta'limotiga asoslangan og'riqsiz rag'batlantiruvchi usulni qo'llagan. Aynan shu usul Durovga bo'ysunish va ilgari o'qitish imkonsiz bo'lgan hayvonlar bilan ishlashga imkon berdi. Ushbu usul keng e'tirofga sazovor bo'ldi va ko'plab murabbiylar tomonidan qo'llaniladi, masalan, mashhur sirk ustasi Yu D. D. Kuklachev mushuklar bilan ishlashda ushbu foydali va og'riqsiz mashg'ulot usulidan foydalanadi.
Garchi ilgari (masalan, Jek Londonning "Maykl, Jerrining ukasi" hikoyasi) sirk mashg'ulotlarida hayvonlarni og'riq tahdidi orqali fokuslar qilishga majbur qilishgan bo'lsa, endi jamiyat bunday usullarga salbiy munosabatda. Ulardan foydalanadigan murabbiylar sirklar faoliyati to'g'risida salbiy fikr bildiradilar. Ko'pgina sirk muassasalari, xususan, Ukraina Milliy sirklari mashg'ulotlarning zo'ravonlik usullarini qat'iyan qoralaydilar [2]. Kiev tsirkining bosh direktori va badiiy rahbari Lyudmila Alekseevna Shevchenkoning so'zlariga ko'ra, hayvonni masxara qilgan murabbiy sirk uchun printsipial jihatdan mos emas [3].
Durov davridan beri hayvonlarga nisbatan hurmat bilan qarashning belgilangan me'yorlariga qaramay, ba'zi murabbiylar kasbiy etikaga rioya qilmaydilar. Dunyoning bir qator mamlakatlarida hayvonlarga nisbatan shafqatsizlikni bostirish mexanizmlarining etishmasligi hayvonlardan sirklarda foydalanishni taqiqlashga olib keldi.
uz.wikipedia.org