Doniyolbiy

Muhammad Doniyol Muhammad Doniyolbiy, Muhammad Doniyolbiy otaliq, Doniyolbiy otaliq, Doniyol otaliq) (? — 1785) — (1758—1785-yillarda) — Buxoro hukmdori, 1758—1785-yillarda so‘nggi Buxoro xonlari Fozilbiy va Abulg‘ozixonlarga otaliqlik qilgan. O‘zbeklarning mang‘itlar sulolasi ikkinchi vakili. Hokimiyat tepasiga kelishidan oldin Karmana, Miyonqol (1740—1758) va Hisor (1757—1758) da hokimlik qilgan.

Doniyolbiy xon unvonini qabul qilmagan va otaliq unvoni bilan qanoatlangan. Buxoro amirligining undan keyingi barcha hukmdorlari, yaʼni uning avlodlari amir unvonini olganlar.

Doniyolbiy davrida Buxoro xonligining Rossiya va Usmonli imperiyalari bilan davlat aloqalarini mustahkamlash boʻyicha harakatlar qaytadan boshlangan.

Kelib chiqishi

Doniyalbiy mang‘itlar oilasiga mansub o‘zbek zodagoni Xudoyorbiy oilasida tug‘ilgan.

Buxoro xonligida oʻzbek mangʻit zodagonlari vakillarining siyosiy taʼsiri kuchayishi XVII asr boshlariga toʻgʻri keladi. Ammo ularning taʼsir kuchining ortishi 1712-yilda Xudoyorbiy Abulfayzxon (1711—1747) saroyida otaliq — birinchi vazir lavozimiga tayinlanganidan keyin boshlangan. Oʻshandan beri Doniyolbiyning ukasi Muhammad Hakimbiy navbat bilan devonbegi (1712—1721) va otaliq (1721—1743) lavozimlariga tayinlangan.

Muhammad Hakimbiy Eron hukmdori Nodirshohning Movarounnahrga yurishi chog‘ida Buxoro xonligini urushga aralashuvidan saqlab qolishda katta hissa qo‘shgan. Soʻngra Buxoro xonligining otaligʻi unvonini egallab, Nodirshoh bilan sulh muzokaralariga kirishadi va shu orqali davlatdagi hokimiyatini mustahkamlab, Abulfayzxonni butunlay oʻziga qaram qilib oladi.

Siyosiy va harbiy faoliyati

Buxoro xonligi viloyatlari beki

Doniyolbiy eronlik Nodirshohga Afgʻonistonning zamonaviy hududiga bosqinchilik yurishi davridan tanish boʻlgan, bu davrda Doniyolbiy shoh qoʻshiniga qoʻshilgan. Keyinchalik, 1740-yilda Abulfayzxonning Nodirshohga boʻysunishi va amaldagi hokimiyat Muhammad Hakimbiy qoʻliga oʻtganidan soʻng, Doniyolbiy Karmana va Miyonqol beki etib tayinlangan. 1756-yilda Muhammad Rahimxon tomonidan yana o‘z lavozimiga tasdiqlanib, oliy unvonlardan biri — parvonachi unvonini oladi. 1757-yilda Muhammad Rahimxon tomonidan Doniyolbiyga Hisor bekligi berilgan.

1758-yilda Muhammad Rahimxon vafotidan keyin hokimiyatga merosxoʻr boʻlgan Doniyolbiy otaliq unvoni bilan kifoyalanib, xon unvoni olmaydi. Buxoro taxtiga qoʻgʻirchoq xonlar qoʻyilgan boʻlib, ularning nomidan davlatni otaliq boshqargan. Muhammad Rahimxonning oʻgʻillari boʻlmagani uchun uning vafotidan keyin qizidan boʻlgan yosh nabirasi Fozilbiy xon deb eʼlon qilinadi.

Muhammad Rahimxonning vafoti haqidagi xabar darhol viloyat hukmdorlarining markaziy hukumatga qarshi qoʻzgʻoloniga sabab boʻlgan. Nurota va Gʻuzor bekliklari beklarining jiddiy qoʻzgʻolonlari, Zarafshonda yashagan „yetti qabila“ (yetti-urugʻ) deb ataladigan aholi qoʻzgʻolon koʻtaradi, ammo tez orada bostirildi. Boshqa viloyatlarda beklar bir-biri bilan kurasha boshlagan. Miyonqoldan tortib Shahrisabz, G‘uzor, Boysun, Sherobod va Hisorgacha bo‘lgan butun o‘lkani nizolar qamrab oldi.

Yuz qabilasining boshligʻi Fozilbiy Xoʻjanddan Oʻratepaga joʻnab, Samarqandni egallaydi va Samarqand hokimi Barotbiyni barcha qarindoshlari va doʻstlari bilan asirga oladi. Bu yerdan yuzlar Miyonqolga koʻcha boshlaganlar, bu yerda ularga „yetti qabila“ dan boʻlgan xitoy-qipchoqlar qoʻshilgan. Bir qancha shaharlar isyonchilar tomonidan bosib olingan. Mahalliy amirlar Fozilbiy Yuzni Buxoroga borib, oliy hokimiyatni o‘z qo‘liga olishga undaganlar. Doniyolbiy qoʻshinlari bilan qoʻzgʻolonchilarga qarshi yoʻlga chiqadi va Karmanaga yetib kelib, Fozilbiy Yuz bilan muzokaraga kirishdi. Qoʻzgʻolonchilar kichik xon Fozilbiyni chetlatish sharti bilan boʻysunishga tayyor ekanliklarini bildirganlar. „Endi davlat ishlarini boshqarishga tajovuz qilgan otaliqning o‘zi taxtga o‘tirsa, xalq orasida yaxshi nom qolgan bo‘lardi“, deb yozadi buxorolik tarixchilardan biri.

Kelishuv asosida Doniyolbiy Buxoroga qaytgach, Fozilbiyni taxtdan ag‘darib, ota-onasi bilan Qarshiga jo‘natadi. Buxoro taxtiga ashtarxoniy Abulgʻoziyxon (1758—1785) qoʻyilgan. Yangi xon qoʻgʻirchoq boʻlib, faqatgina uning nomi yozilgan tangagina zarb qilingan. Otaliqning roziligisiz Abulg‘ozixon uydan chiqishga ham jur’at eta olmagan. Uning butun vazifalari juma kunlari xon libosini kiyib, koʻrinishxonada taxtga oʻtirishdan iborat boʻlgan. Bu yerda Doniyolbiy va boshqa kiborlar uning oldiga tantanali taʼzim qilish uchungina kelishgan. Marosim oxirida xondan chopon yechib olingan va bir uzangi hamrohligida Buxoro ko‘chalari bo‘ylab o‘z qarorgohiga jo‘natilgan. Xon hatto xon saroyi Arkda ham yashamagan.

Buxoro xonligining Doniyolbiy davridagi ichki ahvoli toʻgʻrisida manbalardan olingan maʼlumotlar nihoyatda kam va bir-biriga qarama-qarshidir. XIX asr birinchi choragidagi buxorolik tarixchilardan biri Abdulkarim Buxoriy Doniyolbiy davrida Buxoroda arzonchilik boʻlib, mamlakat oʻzining obodligi bilan ajralib turganini taʼkidlagan. Ammo buxorolik tarixchi va Doniyolbiyning oʻgʻli Muhammad Yoqub Buxoriyning maʼruzalaridan maʼlum boʻlishicha, ushbu davrda shahar va qishloq aholisining ahvoli sezilarli darajada yomonlashgan. Bunga xonlikdagi umumiy siyosiy vaziyatning keskinlashuvigina emas, balki o‘sha davr sharoitida ham noqonuniy, yaʼni shariat meʼyorlariga to‘g‘ri kelmaydigan bir qator yangi soliqlarning joriy etilishi ham sabab boʻlgan (yasoq, soliq, yorgʻu va boshqalar). Muhammad Yoqub Buxoriyning yozishicha, Doniyolbiy xuddi Muhammad Rahimxon singari davlat ishlariga, ayniqsa, moliyaviy ishlarga chuqur aralashmagan bo‘lsa-da, saxovat va insonparvarligi yuqori darajada boʻlgan. Barcha muhim davlat ishlarida ruhoniylar bilan maslahatlashgan, ularning roziligisiz goʻyoki „bir qadam ham tashlamagan“. M. A. Abduraimovning fikricha, Doniyolbiy davrida davlatda hokimiyatining markazlashuvi kuzatilgan. P. P. Ivanovning fikriga koʻra esa, markaziy hukumatning oʻrni kuchsiz boʻlgan. Davlatni aslida oliy qoʻshbegi Muhammad Davlat va buxorolik qoziy Nizomiddin boshqargan, ular asosan faqat oʻz boyliklarini oʻylab, aholi turmushini yaxshilash uchun hech qanday chora koʻrmaganlar.

Hukmronligining soʻnggi yillari

1785-yilda Buxoroda katta qoʻzgʻolon koʻtarilib, shundan soʻng hokimiyat tepasiga Amir Shohmurod keladi. Ayniqsa, Muhammad Davlat va qozi Nizomiddinning davlatning moliyaviy ishlarini, shu jumladan soliq yigʻish ishlarini nazoratsiz tasarruf etganligi aholining keskin noroziligiga sabab boʻlgan. Ommaviy zoʻravonlik va soliqchilarni suiisteʼmol qilishlari shunchalik keng tarqalgandiki, ular hatto buxorolik ruhoniylar orasida ham muxolif kayfiyatlarni uygʻotgan va baʼzan otaliqni „zolim“ deb yomon otliq qilganlar.

Bu harakat davomida mingdan ortiq odam halok boʻlganligi esa harakatning keng qamrovidan dalolat beradi. Qoʻzgʻolonni bostirish uchun Shohmurod Buxoro shahar aholisiga yon berishiga toʻgʻri keldi: aholiga tantanali ravishda tarxon nizomi, yaʼni soliq va boshqa baʼzi jihatlarda imtiyozlar bergan. „Fathnomai Sultoniy“ solnomasi muallifi Muhammad Olim Buxoriy ushbu imtiyoz sabablarini shunday taʼriflaydi. „Buxoroliklarning ahvoli juda ogʻir va alamli edi, deyishadi. Doniyolbiy davrida oddiy xalq va kambagʻallar „oluq-soluq“ har xil soliqlar yigʻuvchi harbiy xizmatchilar — sipohlardan zoʻravonlik va tovlamachilikni boshdan kechirdilar. Shu munosabat bilan Shohmurod farmoni bilan Buxoro shahri aholisi soliqdan ozod qilinib, ularga tarxon nizomi berildi“.

Tashqi siyosati

1761-yilda Doniyolbiy Rossiya imperiyasiga Qulibek toʻpchiboshi boshchiligida elchilarni yuborgan. Qolaversa, 1774 va 1779-yillarda Rossiyaga borgan buxorolik elchilar orasida Yekaterina II huzuriga borgan Ernazar Maqsudov ham alohida oʻringa ega boʻlgan. Ernazar Maqsudov elchixonalari Buxoro-Rossiya munosabatlarining mustahkamlanishiga hissa qo‘shgan. Ernazar Maqsudov Markaziy Osiyoning iqtisodiy izolyatsiyasi, Buyuk ipak yoʻli ahamiyatining pasayishi sharoitida Sharqiy Osiyo va Gʻarbiy Yevropa oʻrtasidagi savdo aloqalarini oʻzining asl yoʻliga qaytarish loyihasini dadil va murakkab gʻoyani ilgari surgan. Buxoro-Rossiya chegaralari. Mavjud tarixiy sharoitlar bu fikrni amalga oshirishga imkon bermadi. Buxoro madrasalaridan biriga Ernazar nomi berilgan, natijada bu madrasa qurilishi uchun pulni Yekaterina bergan degan mutlaqo asossiz fikr tarqalgan. 1785-yilda uning oʻgʻli Sharif Rossiyaga borgan. XVIII asrda Orenburgdan Oʻrta Osiyo xonliklariga savdo karvonlarining joʻnab ketishidan tashqari faqat bitta rasmiy elchixona, yaʼni tarjimon M. Bekchurinning 1780—1781-yillarda Buxoroda elchixonasi boʻlgan. 1781-yilda Rossiya hukumatining savdo bitimi tuzish taklifiga javoban Doniyolbiy bu borada „barcha 92 urug‘“ beklarining fikrini so‘rashini va „o‘zbek xalqida shunday odat borligini, har bir ish va maslahat bir-biri bilan kelishilgan holda amalga oshiriladi“, deb yozadi.

Doniyolbiy Usmonlilar imperiyasi bilan davlat aloqalarini mustahkamlash uchun harakatlarni qayta boshlagan. Istanbulga Ernazar Maqsudov boshchiligidagi uchta elchi yuborilgan, Muhammad Sharif boshchiligidagi elchilar Rossiya orqali oʻtib, ikki marta 1783—1784-yillarda Usmonli sultoni Abdulhamid I (1773—1789) tomonidan kutib olingan. Bunga javoban Abdulhamid I Buxoro davlatiga Mahmud Seyd boshchiligidagi elchilarni yuborgan, 1786-yilda Doniyolbiy vafotidan keyin Buxoroga kelgan va oʻgʻli Shohmurod tomonidan qabul qilingan.

Xorazmdagi yangi g‘alayon va yovmutlar qo‘zg‘oloni Muhammad Aminxonni, buxorolik boshliq Temur G‘ozixon o‘ldirilganiga qaramay, Buxoroga qochib ketishga majbur boʻlgan, otaliq Doniyolbiy unga yordam berishga rozi bo‘lgan. Buning sharofati bilan Muhammad Amin 1770-yilda yovmutlarni toʻliq magʻlubiyatga uchratishga muvaffaq boʻlgan. Xivalik tarixchi bu voqeani nihoyatda tushkunlik darajasiga tushib qolgan Xorazmning yangi hayotini boshlanishi deb hisoblagan. Buxorolik tarixchi olimning yozishicha, Muhammad Amin Doniyolbiy tirikligida uni doimo hurmat qilib, urushlarsiz yashagan. Muhammad Aminning siyosiy raqiblari yordam so‘rab buxorolik otaliq Doniyolbiyga murojaat qilib, Buxoro qo‘shinlari yordamida hokimiyatni egallab olishga harakat qilganlar, ammo muvaffaqiyatga erisha olmaganlar.

Doniyolbiy Marv hukmdori Bayramalixon bilan yaxshi munosabatda bo‘lib, uni o‘g‘lim deb bilgan. Tarixiy maʼlumotlarga ko‘ra, Bayramalixon Doniyolbiyning vafotini eshitib, tegishli sovg‘alar va taʼziyalar bilan bir qancha ulug‘larini Buxoroga jo‘natgan. Marvda Doniyolbiy uchun motam eʼlon qilingan.

Oilasi

F. S. Yefremovning yozishicha, Doniyolbiyning olti xotini va olti kanizaki bo‘lib, qalmoqlar va forslarni sotib olgan. Uning barcha xotinlari va kanizaklaridan oʻnta oʻgʻil va shuncha qizi boʻlgan.

Doniyolbiyning merosxo‘ri va to‘ng‘ich o‘g‘li Shohmurod boʻlgan. Buxoro amirligidagi barcha amirlar Doniyolbiy avlodlaridir.

Doniyolbiyning mashhur o‘g‘illari orasida buxorolik tarixchi Muhammad Yoqub Buxoriy ham bor.

Oʻlimi

Doniyolbiy 1785-yilda vafot etgan va Buxoroda Bahouddin Naqshband qabri yoniga dafn etilgan. Doniyolbiydan keyin hokimiyat tepasiga uning merosxoʻri va toʻngʻich oʻgʻli Shohmurod keladi va „Amir ul-Umaro“ unvoni va otaliq lavozimini oladi. Oʻsha yili oxirgi qoʻgʻirchoq xon ashtarxoniy Abulgʻozixonni taxtdan agʻdarib, oʻzini rasman amir — davlat boshligʻi deb eʼlon qilgan va Buxoro davlatini mustahkamlash uchun kurashga boshchilik qilgan.

Doniyolbiy nomi bilan tangalar vafotidan keyingina Buxoro amirlari Shohmurod (1785—1800) va qisman Amir Haydar (1800—1826) davrida chiqarilgan.