Dogʻiston tarixi
Tarixiy jihatdan Dogʻiston (Kavkaz Albaniyasi) Shimoliy Kavkazning sharqiy qismidagi togʻli knyazliklar federatsiyasidan iborat edi. Shimol va janubdagi jahon sivilizatsiyalarining chorrahasida joylashgan Dogʻiston koʻplab davlatlarning manfaatlari toʻqnashuviga sabab boʻlgan va XIX asrning boshlariga qadar, ayniqsa, Fors (Eron) va Rossiya imperiyasi oʻrtasida talash hudud hisoblangan.
Dogʻiston nomi tarixiy jihatdan 1860-yilda Rossiya imperiyasi tomonidan qabul qilingan va Dogʻiston viloyati deb oʻzgartirilgan sharqiy Kavkazga tegishli. Dogʻistonning hozirgi muxtor avtonom respublikasi ancha kattaroq hududni qamrab oladi, 1921-yilda Terek viloyatining sharqiy qismi tarkibiga kiritilib, Dogʻiston Avtonom Sovet Sotsialistik Respublikasi sifatida tashkil etilgan.
Sosoniylar forsiylari hukmronligi va milodiy VI asrda Xazar bosqinlari
VI asrda Sosoniylar imperiyasi 100 yildan ortiq davom etgan urushdan soʻng Sharqiy Kavkazni bosib oldi, natijada butun Dogʻiston mintaqasi Fors taʼsiriga tushib qoldi.
552-yilda xazarlar Shimoliy-Sharqiy Kavkazga bostirib kirib, Dogʻistonning shimoliy pasttekisliklarini egallab oldilar. Fors shohi Xusrav I (531—579), oʻz mulkini koʻchmanchilarning yangi toʻlqinidan himoya qilish uchun, Derbentda Kaspiy dengizi va Kavkaz togʻlari orasidagi tor yoʻlni yopadigan mudofaa istehkomlari qurishni boshladi. Xusrav I Gumik qalʼasiga egalik qilgan. Zamonaviy „Derbent“ nomi forscha soʻzdir (Darband) „darvoza“ maʼnosini anglatadi, aynan oʻsha davrda, milodiy V asrning oxiri yoki VI asr boshlarida, shahar qayta tiklanganida, paydo boʻlgan.
VII-VIII asrlarda arablar bosqini
Dogʻiston musulmonlarning Forsni bosib olishidan keyin Eron hukmronligidan arablar hukmronligiga oʻtdi. Shimoliy-sharqiy Kavkaz xalqlari uchun arablar bilan xazarlar oʻrtasida 150 yil kurash olib borishgan. 643-yilda xalifa Umar ibn Xattob davrida Abdurrahmon ibn Rabi boshchiligidagi arab qoʻshinlari Derbent va qoʻshni hududlarni egallab oldilar. 652-yilda Xazarlarning Balanjar shahrini qamal qilish paytida Abdurman ibn Rabi oʻldirildi. 662-yilda xazarlar Dogʻistonga bostirib kirganlar. 698-yilda xalifa Abdulmalik ibn Marvonning ukasi Muhammad ibn Marvon Derbentni qoʻlga kiritdi. 705-yilda xalifa al-Valid I ning ukasi Maslamah ibn Abdulmalik yana Derbentni egallab oldi.
Manbalar
uz.wikipedia.org