DEYGISH

DEYGISH — daryoning kuchli oqimi va suv sathining keskin o’zgarishi natijasida qirg’oqlarning shiddatli yuvilishi. Oqim bilan yuvilgan qirg’oq o’pirilib, suv qayir tomon suriladi, sohil zonasida joylashgan ekinzorlarni yuvib, irrigatsiya inshootlarini vayron qiladi, xalq xo’jaligiga katta zarar yetkazadi. O’tmishda Xorazm vohasidagi tabiiy ofat turlaridan biri bo’lgan. Ya. G’ulomovning yozishiga ko’ra, Amudaryoda toshqin paytida suv sathi yerga nisbatan 0,6—1,6 metr baland ko’tariladi. Shuning uchun har ikki qirg’oqning yoqasida baland dambalar (qochilar) qurilgan, bu dambalar vohani suv bosishdan saklagan. Daryo suvi asta-sekin qirg’oqlarni yuvgan, ba’zan butun-butun joylarni yuvib ketgan, ba’zan esa yangi sayozliklar va orollar hosil qilgan. Bu dahshatli oqimga Xorazm vohasida maxsus “Deygish”yoki “yiqqin” (qozoq va qoraqalpoqlar tilida) degan nomlar berilgan. Deygish bundan ming yil ilgari Xorazmning qadimgi poytaxti — Kot shahrini butunlay yuvib, yo’q qilib yuborgan. Deygish Amudaryonnng o’rta va quyi oqimida, ayniqsa, yozgi toshqin davrida (iyun — avgust) tez-tez sodir bo’ladi. Suvning ko’tarilishi va pasayishi ko’pincha 8-10 kun davomida ro’y beradi. Deygish daryolarda suv kamaygan davrda (noyabr— dekabr) ham kuzatiladi. Amudaryo o’zani bir necha yil davomida 5-6 kilometr va undan ko’proq suriladi. Daryo o’zanida yangidan-yangi sayozlik va chuqur joylar, orolchalar paydo bo’ladi, biroq ular bir joyda turmasdan siljib yuradi. Bu esa kanallarga suv olish ishlarini qiyinlashtiradi. 1937 yil Deygish oqibatida To’rtko’l shahri vayron bo’lgan. 1990 yillardan Amudaryo quyi oqimi Tuyamo’yin suv ombori orqali tartibga solingach, bu yerlarda Deygish hodisasining ta’siri bir oz pasaydi. Deygishga karshi kurashning samarali usuli — Daryo oqimi kuchini qirqadigan va qirg’oqning yuvilishini kamaytiradigan to’g’rilagich qurilmalar o’rnatishdir. Amudaryoning quyi oqimida, asosan yirik suv olish inshootlari yaqinida 10 dan ortiq shunday to’g’rilagichlar barpo etilgan. Qirg’oqni yuvilishdan saklash uchun dambalar quriladi. Bir-biridan 200-250 metr masofada qurilgan qo’sh dambalar eng turg’un va chidamli hisoblanadi. Har 1-2 kilometr birinchi va ikkinchi qatorlar orasida ko’ndalang damba (traverslar) barpo qilinadi. Tuproqdan yasalgan bunday ko’tarmalar Amudaryoning quyi oqimida ikkala qirg’oq bo’ylab 900 kilometrdan ortiq masofada qurilgan.

Manba

O'zbekiston Milliy Ensiklopediyasi