DEMOKRIT

DEMOKRIT (Demokritos) [taxminan miloddan avvalgi 460 — Abderi (Frakiya) — 370] — yunon faylasufi. Atomistik nazariya asoschilaridan biri. Falsafa, mantiq, fizika, matematika, texnika, axloq, musiqa kabi sohalarda asarlar yaratgan. Bizgacha bularning ayrim parchalari yetib kelgan. Demokrit ta’limotiga ko’ra, tabiat ob’yektiv ravishda mavjud. Tabiatdagi barcha narsa va hodisalar bo’linmas zarralar — atomlardan tashkil topgan. Atomlar eng mayda, bo’linmas va o’zgarmas, boqiy, moddiy zarralar bo’lib, fazoda doimo har tomonga harakat qiladi. Zarralarning har xil qo’shiluvidan turli narsalar vujudga kelgan. Hatto odamning joni ham eng nozik xarakatchan atomlardan tashkil topgan. Atomlar hajmi, shakli, tartibi va holati bilan bir-biridan farq qiladi; sifat jihatdan esa bir xil, ya’ni rang, hid, maza kabi sifatlar atomga tegishli bo’lmay, balki sub’yekt sezgi organlari mahsulidir. Atomlar bilan bir qatorda bo’shliq mavjud. Atomlar harakati tasodifiy bo’lmay, muayyan qonuniyatlarga bo’ysungan holda bo’shliqsa sodir bo’ladi. Harakatni materiyadan ajratish mumkin emas. Atomlar harakatining vaqt nuqtai nazaridan boshi yo’q, u abadiy. Demokrit olam cheksiz va abadiy, dunyolar vujudga kelib, yo’q bo’lib turadi, jon ham moddiy va tana bilan birga o’ladi degan fikrlarni ilgari surdi. Bilish nazariyasida Demokrit moddiy olamni bilish va haqiqatga erishish mumkinligini ta’kidladi, bilish jarayonida sezgi va tafakkur rolini ko’rsatdi. Uningcha, sezgilarimiz (ko’rish, eshitish, maza bilish va boshqalar) orqali olingan bilim “qorong’i”, u olamning mohiyatini ochib bera olmaydi. Aql orqali olingan bilim “yorug'”, haqiqiy bilimdir. Bu yerda Demokrit hodisa va mohiyatni tushuna boshlagani, hissiy bilish bilan abstrakt tafakkurni farq qila olgani ko’rinib turipti. Lekin, u “yorug'” bilishni “qorong’i” bilishdan ajratib qo’ygan. Demokritning bu fikri J. Lokk tomonidan ilgari surilgan narsalarning birlamchi va ikkilamchi sifati to’g’risidagi ta’limotning kurtagi edi. Demokrit etikada ataraksiya ta’limotini rivojlantirdi. Demokrit ilgari surgan g’oyalar uzoq yillar davomida fan va falsafa rivojiga ta’sir ko’rsatdi. Abdulla Ayupov.

Manba

O'zbekiston Milliy Ensiklopediyasi