David Bruce (mikrobiolog)

General-mayor Ser David Bruce (1855-yil 29-may — 1931-yil 27-noyabr) Avstraliyada tugʻilgan ingliz patolog va mikrobiologi boʻlib, tropik tibbiyotga hissa qoʻshgan. 1887-yilda u hozir Brucella deb ataladigan Malta isitmasi bakteriyani topdi. 1894-yilda u Trypanosoma brucei nomli oddiy parazitni nagana kasalligining (hayvonlarning tripanosomiazi) qo'zg'atuvchisi sifatida aniqlaydi. Armiya Tibbiyot Xizmati va Qirollik Armiyasi Tibbiyot Korpusida ishlagan Brucening asosiy ilmiy hamkori uning mikrobiolog rafiqasi Mary Elizabeth Bruce bo'lib, u bilan birga o'zining 172 ta maqolasidan o'ttizga yaqin texnik maqolalarini nashr etgan. 1886-yilda u Malta isitmasi deb nomlangan kasallikni tekshirish bo'yicha komissiya raisi bo'lib, u sabab ma'lum bir bakteriyani aniqlaydi. Keyinchalik, rafiqasi bilan birga Zululandda nagana deb nomlangan hayvonlar kasalligining tarqalishini tekshirdi va buni keltirib chiqaruvchi protozoa parazitini topdi. U Ugandada inson uyqu kasalligi epidemiyasini o'rgangan. Qirollik jamiyati tomonidan uyushtirilgan ikkinchi va uchinchi uyqu kasalligi bo'yicha komissiya boshqaruvchisi sifatida ish olib borgan va u yerda tsetse pashshasi inson va hayvonlarda ushbu kasalliklarining tashuvchisi (vektori) ekanligini aniqlagan.
Brucella va u keltirib chiqaradigan kasallik brutsellyoz protozoa bilan birga olimning sharafiga Trypanosoma brucei deb nomlangan.

Biografiyasi

Hayoti va ta'limi

Bruce Avstraliyaning Melburn shahrida shotlandiyalik muhandis David Bruce (Airthdan) va uning rafiqasi Jane Russell Hamilton (Stirlingdan) oilasida tug'ilgan. Ular 1850-yilda shoshilinch ravishda Avstraliyaga ko'chib o'tishgan. U yolg'iz farzand bo'gan, besh yoshida oilasi bilan Shotlandiyaga qaytib kelgan. Ular Stirlingdagi 1-Viktoriya maydonida yashashgan. Bruce Stirling o'rta maktabida tahsil olgan va 1869-yilda Manchesterda shogirdlikni boshlagan. Biroq, pnevmoniya hujumi uni bu ishdan voz kechishga va o'z karerasini qayta yaratishga majbur qiladi. Shundan keyin u zoologiyani o'rganishni boshlaydi. Keyinchalik 1876-yilda Edinburg universitetida tibbiyot sohasi bo'yicha bilim olishga kirishadi. Bruce 1881-yilda oʻqishni tugatgan.

Tibbiy martabasi

Surrey shtatining Reigate shahrida Bruce (1881 — 1883) umumiy amaliyot shifokori sifatida qisqa muddat ishlagandan so'ng, rafiqasi Mary bilan uchrashib qoladi va ular turmush qurishadi. Keyin u Hampshirdagi Netley Victoriya kasalxonasidagi Armiya tibbiyot maktabiga o'qishga kiradi. U 1883-yilda harbiy imtihondan o'tadi va armiya tibbiy xizmatiga qo'shiladi (1919-yilgacha xizmat qilgan). Birinchi lavozimi uchun u 1884-yilda Maltaning Valletta shahrida joylashgan Qirollik Armiyasi Tibbiyot Korpusida ishlay boshlaydi.

Bruce 1889-yilda Netley armiya tibbiyot maktabida patologiya kafedrasi dotsenti etib tayinlandi va u yerda besh yil hizmat qiladi. 1894-yilda harbiy xizmatdan qaytgach Pitermaritzburg, Natal, Janubiy Afrikaga yuboriladi. U Zululandda qoramol va ot kasalligi (nagana) ishini tekshirish uchun tayinladi. 1894-yil 27-oktyabrda u rafiqasi (Mary Elizabeth) bilan kasallik eng ko'p tarqalgan Ubombo tepaligiga ko'chib o'tadi. 1899-yilda Ikkinchi Bur urushi boshlanganda, xotini hamrohligida u Ladysmit qamalida (1899-yil 2-noyabrdan 1900-yil 28-fevralgacha) dala kasalxonasini boshqaradi. Urush davridagi xizmatlari uchun podpolkovnik unvonini olgan. 1899-yilda Bruce Edinburg universitetining terapevtika bo'yicha Kemeron mukofotiga sazovor bo'ldi. 1900-yilda u harbiy lagerlarda dizenteriyani tekshiradigan armiya komissiyasiga qo'shiladi va bir vaqtning o'zida Qirollik jamiyatining uyqu kasalligi bo'yicha komissiyasida ham ishlaydi.

Bruce 1902-yildan 1911-yilgacha armiya tibbiy xizmati maslahat kengashi a'zosi bo'lib xizmat qilgan. 1914-yilda u London Millbankdagi Qirollik armiyasi tibbiyot kollejining qo'mondoni etib tayinlandi, 1919-yilda general-mayor lavozimini nafaqaga chiqqunga qadar egalladi. Bu orada Lister institutining boshqaruv organi raisi etib ham tayinlandi. Faoliyati davomida u to'qson yettidan ortiq texnik maqolalarni nashr etdi, ulardan o'ttizga yaqiniga rafiqasi hammualliflik qilgan.

Vafoti

Bruce 1931-yilda xotinidan to'rt kun o'tib, uni xotirlash marosimida vafot etgan. Ikkalasi ham Londonda kuydirilgan va ularning kullari Stirling qal'asi yaqinidagi vodiy qabristonida, shimoliy-janubiy asosiy yo'lning sharqiy tomonidagi oddiy tosh xoch ostida, janubiy doira yaqinida dafn etilgan. Ularning farzandlari bo'lmagan.

Ilmiy hissalar

Malta isitmasi

Bruce Maltada xizmat qilganida, ingliz askarlari Malta isitmasi deb ataladigan kasallikka chalingan. Kasallik odamlarda to'lqinli isitma va echkilarda abortga olib kelgan. U echki suti orqali yuqadi. 1886-yilda Bruce epidemiyani tekshirgan Malta isitmasi komissiyasini boshqargan. 1886 — 1887-yillarda u Malta isitmasi bilan kasallangan va kasallikdan vafot etgan besh bemorni o'rgangan. Jasadlarning taloqidan u mikrokokk bakteriyasini topgan va bu haqida quyidagi fikrlarni bildirgan:

Ushbu koloniyalarning biridan olingan qism sterillangan suv tomchisiga solinganda va yuqori quvvat (mikroskop) ostida tekshirilganda, son-sanoqsiz mayda mikrokokklar ko'rinadi. Ular juda faol va raqsga tushayotgandek harakatlanib qoida tariqasida yakka, ba'zan juft bo'lib, kamdan-kam hollarda qisqa zanjirlarda ko'rinishadi[11].

Brucening yordamchisi, jarroh kapitan Matthew Louis Hughes kasallikni „to'lqinli isitma“ va keltirib chiqaruvchisini micrccoccus melitensis bakteriyasi deb atagan. Infeksion manbai aniq emas edi, Hughes uni tuproqdan va havodan yutilgan deb hisoblaydi. Bruce 1887-yilda „Amaliyotchi“ kitobida ushbu kashfiyot haqida xulosalarini yozib qoldirgan.

Micrococcus jinsi Bruce sharafiga Brucella deb o'zgartirildi va haqiqiy nom sifatida qabul qilindi. Shunga ko'ra, kasallik brutsellyoz deb nomlanadi.

Pashsha kasalligi va uyqu kasalligi

Bruce Janubiy Afrikaga ko'chirilganda, u mahalliy aholi nagana deb atagan hayvonlar kasalligi va Yevropaliklarda pashsha kasalligining tarqalishini tekshirish uchun Zululandga yuborilgan. 1894-yilda u rafiqasi bilan bu kasallik qoramol, eshak, ot va itlar orasida keng tarqalganligini aniqlaydi. Ular kasallangan hayvonlardan qon namunalarini yig'ishadi va tekshirishlar natijasida Bruce 1895-yilda o'z hisobotida ta'riflaganidek, „gematozoon“ (qon parazitlari bo'lgan protozoalar) turi sifatida to'g'ri aniqlagan parazitlarni topadi.

Uyqu pashshasi bo'yicha komissiya

Ugandada 1900-yildan boshlab uyqu kasalligi avj ola boshlagan. 1901-yilga kelib, o'lim soni 20 000 ga yaqin bo'lgan holda og'irlashadi. Yigirma yil davom etgan epidemiyada 250 mingdan ortiq odam halok bo'lgan. Odatda „negro letargiya“ nomi bilan mashhur bo'lgan kasallikning pashsha kasalligi bilan bog'liqligi bilinmagan. O'sha paytda insonlarda uchraydigan bu kasallik bakterial infektsiya yoki gelmint infektsiyasi deb hisoblangan.

Qirollik jamiyati epidemiyani tekshirish uchun 1902-yilda uch a'zodan iborat uyqu kasalligi komissiyasini tuzdi. London Gigiena va Tropik tibbiyot maktabidan Jorj Karmaykl Lou boshchiligidagi jamoa tarkibiga uning hamkasbi Aldo Kastellani va Hindistonning Bombay shahrida navbatchi tibbiy xodimi Katbert Kristi qo'shilishdi. Ekspeditsiya muvaffaqiyatsiz bo'ldi, chunki ular bakteriya yoki gelmintlarning kasallikka aloqasi yo'qligini aniqladilar.

1902-yilda ikkinchi komissiya Brucega topshirildi, unga Universitet kolleji kasalxonasidan David Nunes Nabarro yordam berdi. 1903-yil avgustga kelib, Bruce va uning jamoasi kasallik tsetse pashshasi Glossina palpalis orqali yuqishini aniqladi. Uchinchi komissiyada (1908-1912) Bruce va uning hamkasblari tsetse pashshasida tripanosomaning to'liq rivojlanish bosqichlarini o'rganishdi.

Faxr va mukofotlar

Bruce 1899-yilda Qirollik jamiyati (FRS) a'zosi etib saylandi. U 1904-1908-yillarda Qirollik Armiyasi Tibbiyot Korpusi jurnalining muharriri bo'lib ishlagan. 1901-yilda Edinburg universitetining Kemeron mukofoti laureati bo'lgan. 1904-yilda Qirollik jamiyatining Qirollik medali, 1905-yilda Mary Kingsley medali va Britaniya Tibbiyot Assotsiatsiyasining Stewart mukofotiga sazovor bo'lgan. U 1915-yilda Qirollik shifokorlar kollejida Croonian o'qituvchisi sifatida faoliyat yuritgan. 1915-yilda Leeuwenhoek medali bilan taqdirlangan, 1908-yilda ritsar unvoniga ega bo'lgan va 1918-yilda Vannaning ritsar qo‘mondoni (KCB) unvoniga ko‘tarilgan. U 1924 — 1925-yillarda Britaniya Ilmiy Assotsiatsiyasi prezidenti bo'lgan.

Bruce 1904 — 1932-yillarda tripanosomiazdagi kashfiyotlari uchun Fiziologiya va tibbiyot bo'yicha Nobel mukofotiga 31 marta nomzod bo'lgan, ammo hech birida tanlanmagan.

Manbalar

uz.wikipedia.org