DANTE ALIGERI

DANTE ALIGERI (Dante Alighieri) (1265.5, Florentsiya – 1321.14.9, Ravenna) — italyan shoiri. Qadimgi dvoryan naslidan. Dastlabki “Yangi hayot” (1292) asari sevgilisi Beatrichega bag’ishlangan sonetlardan va nasriy lavhalardan iborat. 90-yillar oxirida hukmron gvelflar partiyasi “oqlar” va “qoralar”ga ajralib chiqqach, Florentsiyada hokimiyat “qoralar” qo’liga o’tadi. O’sha paytda Rimda bo’lgan “oqlar” vakili Dantening mol-mulki musodara etilib, o’zi o’limga hukm etiladi. Shundan keyin Dante Florentsiyadan chiqib ketadi (1302) va umrining oxirigacha darbadarlikda yashaydi, siyosat bilan shug’ullanmaydi. Dante falsafiy ruxdagi “Bazm” (1308), “Monarxiya haqida” (1313), “Yer va suv haqida” (1320) risolalarida gumanistik qarashlarni ilgari suradi, davrning muhim ijtimoiyaxloqiy muammolariga javob izlaydi. Jumladan, “Monarxiya haqida” asarida Dante butun jaxrn monarxiyasini yer yuzidagi odamlarning farovonligini ta’minlaydigan adolatli davlat shakli sifatida himoya qiladi. “Komediya” Dante ijodining cho’qqisidir (1307-21). Keyinroq bu Doston “Ilohiy komediya” deb ham yuritilgan. Dante vafotidan so’ng qo’shilgan “Ilohiy” so’zi shoir ijodi muxlislari tomonidan asarning badiiy jihatdan yuksakligini ifodalash uchun qo’llanilgan. Doston 3 qism (“Do’zax”, “A’rof”, “Jannat”) dan iborat. Har bir qismda 33 ta qo’shiq bor. Doston Dantening shoir Vergiliy yetakchiligida u dunyoga sayohati tarzida yozilgan. Bu shakl Sharq obidasi “Merojnoma” syujetini eslatadi. “Komediya” an’anaviy diniy syujet asosida bo’lsada, undagi gumanizm mag’zini real dunyodagi insonlar hayoti tashkil etadi. Dante asarda insoniyat tarixining turli davrlarida yashagan kishilarning murakkab falsafiy qarashlariga munosabatini bildiradi. “Komediya”ning “Do’zax” qismidagi 4-qo’shiqda jahonning buyuk donishmandlari Demokrit, Fales, Geraklit, Evklid, Ptolemey, Gippokratlar qatorida Sharqning ulug’mutafakkirlari Ibn Sino va Ibn Rushdlar tilga olinadi. Qo’shiqda qadimgi Turon podshosining qizi, afsonaviy baliq tanli sarkarda ayol Semiramida, Misr malikasi Kleopatra faoliyatiga munosabat bildiriladi. “A’rof”da massagetlar malikasi To’maris qaxramonligi tasvirlangan. “Ilohiy komediya” badiiy yuksak bo’lishi bilan birga, kishilik jamiyati taraqqiyotida yig’ilgan bilimlarning boy xazinasidir. Dante Sharq va G’arb tafakkuri mevalarini omuxta etgan. Muallif Sharq donishmandlari Ibn Sino, Ahmad Farg’oniy, Abu Mash’ar, Muhammad Xorazmiy va boshqalarning asarlaridan foydalangan. Dante italyan adabiy tilining yaratuvchisi hisoblanadi. Uning dostoni uslubida oddiy xalq tili oliy tabaqa kishilari tiliga xos tantanavorlik, rangbaranglik va dramatizm bilan uyg’unlashib ketgan. Dante o’z davridagi ijodkorlardan farqli o’laroq butun italyan millati nomidan gapirib, uning asriy orzu-armonlarini ifodalagan. Shuning uchun ham uni o’rta asrning so’nggi shoiri va ayni paytda, yangi davrning birinchi shoiri, deyishadi. Dante ijodi italyan adabiyoti va butun Yevropa madaniyati taraqqiyotiga katta ta’sir ko’rsatdi. Shoir ijodi adabiyotshunos olimlar tomonidan keng tadqiq etilgan. Dante asarlari jahon xalqlarining ko’pgina tillariga tarjima qilingan. “Ilohiy komediya” dostonining “do’zax” qismi o’zbek tilida Abdulla Oripov tarjimasida nashr etilgan (1978). As: Bojestvennaya komediya, M., 1961. Ad.: Golenitshev-Kutuzov I ., Tvorchestvo Dante i mirovaya literatura, M., 1971; Komilov N., Ibn Sino va Dante, T., 1983; Sulaymonova F., Sharq va G’arb, T., 1997; Komilov N., Tafakkur karvonlari, T., 1999. Najmiddin Komilov.

Manba

O'zbekiston Milliy Ensiklopediyasi