Buyuk unlilarning o'zgarishi
Buyuk unlilarning oʻzgarishi ingliz tilining talaffuzidagi bir qator oʻzgarishlar boʻlib, asosan 1400-1700-yillar oraligʻida Angliyaning janubida boshlangan va bugungi kundagi ingliz tilining barcha dialektlariga samarali taʼsir koʻrsatgan. Ushbu unli tovushning oʻzgarishi orqali barcha ingliz tili keng unlilarining talaffuzi oʻzgartirildi. Ayrim undosh tovushlar ham oʻzgardi. Bu undosh oʻzgarishlarni kiritish uchun baʼzan
„Buyuk tovush oʻzgarishi “ atamasi qoʻllaniladi.
Ingliz tili imlosini standartlashtirish XV-XVI asrlarda boshlangan. Ingliz tilidagi imlolarning talaffuzni ifodalash tarzidan sezilarli darajada ogʻishining asosiy sababi „ Buyuk unlilarning oʻzgarishi“ hodisasi bilan izohlanadi. Buyuk unlilarning oʻzgarishini birinchi boʻlib daniyalik tilshunos va anglikist Otto Jespersen (1860-1943) oʻrgangan va bu atamani yaratgan.
Sabablari
Buyuk unlilarning oʻzgarishi sabablari nomaʼlum va qizgʻin ilmiy munozaralarga sabab boʻlgan.Lekin hozircha qatʼiy toʻxtamga kelinmagan. Eng buyuk oʻzgarishlar XV-XVI asrlarda sodir boʻlgan va uning kelib chiqishi qisman fonetika bilan bogʻliq hisoblanadi.
Umumiy oʻzgarishlar
1400-yilda oʻrta asrlar ingliz tilining talaffuzi va zamonaviy ingliz tili (Qabul qilingan talaffuz) oʻrtasidagi asosiy farq keng unlilardadir.
Oʻrta asrlar ingliz tilidagi keng unlilar italyan va standart nemis tillari kabi „kontinental“ qiymatlarga ega edi. Zamonaviy ingliz tilida ular butunlay boshqacha talaffuzga ega. Ingliz tilidagi unli harflarning turli talaffuzlari Buyuk oʻzgarishdan kelib chiqmaydi, balki ingliz imlosi oʻzgarishlarga moslashmagani uchundir.
Nemis tilida unli tovush oʻzgarishlari bir oz oldingi davrda Buyuk oʻzgarishdagiga oʻxshash edi, ammo imlosi shunga mos ravishda oʻzgartirildi (masalan, Oʻrta oliy nemis tilida bīzen → zamonaviy nemis tilida beißen „tishlamoq“).
Bu vaqt jadvali 1400-yilda oʻrta asrlar ingliz tili va XX asr oʻrtalaridagi soʻzlar yordamida qabul qilingan talaffuz oʻrtasida sodir boʻlgan asosiy unli oʻzgarishlarni koʻrsatadi. Buyuk unlilarning o'zgarishi jadvalning pastki yarmida, 1400 va 1600-1700-yillar orasida sodir boʻlgan.
1700-yildan keyin sodir boʻlgan oʻzgarishlar Buyuk unlilarning oʻzgarishining bir qismi hisoblanmaydi. Talaffuzi xalqaro fonetik alifboda berilgan:
Tafsilotlar
Oʻrta asrlar ingliz tili unlilar tizimi
Buyuk unlilarning oʻzgarishidan oldin, Janubiy Angliyadagi oʻrta asrlar ingliz tilida yettita keng unli bor edi, /iː eː ɛː aː ɔː oː uː/ . Unli tovushlar, masalan, mos ravishda bite, meet, meat, mate, boat, boot va out soʻzlarida kelgan.
Bu soʻzlar oʻrta asrlar ingliz tilidagi talaffuzlari zamonaviy ingliz tilidagi talaffuzlaridan juda farq qiladi.
Bundan tashqari, oʻrta asrlar ingliz tilida:
Oʻzgarishlar
Taxminan 1300-yildan keyin oʻrta asrlar ingliz tilidagi uzun unlilar talaffuzida quyidagicha oʻzgarishlar sodir boʻla boshladi:
Ular bir necha asrlar davomida sodir boʻlgan va ularni ikki bosqichga boʻlish mumkin. Birinchi bosqich yaqin /iː uː/ va yaqin-oʻrta unlilar /eː oː/ bir-biriga taʼsir qildi. /eː oː/unlilari /iː uː/unlilariga koʻtarildi va /iː uː/ /ei ou/ yoki /əi əu/ unlilariga aylandi. Ikkinchi bosqich ochiq unlilarga /aː/ va ochiq oʻrta /ɛː ɔː/ unlilarga ko'tarildi va ular bir-biriga taʼsir qildi: /aː ɛː ɔː/.
Buyuk unlilarning oʻzgarishidan keyin baʼzi unli fonemalar qoʻshila boshladi. Buyuk unlilarning oʻzgarishidan soʻng meet va meat soʻzlaridagi unlilar boshqacha edi, ammo ular zamonaviy ingliz tilida birlashtirilgan va ikkala soʻz ham /miːt/ sifatida talaffuz qilinadi.
Biroq, XVI-XVII asrlarda juda koʻp turli xil qoʻshilishlar boʻlgan va baʼzi qoʻshilishlarni zamonaviy ingliz tilidagi great kabi soʻzlarda koʻrish mumkin, ular /iː/ emas, balki matedagi kabi /eɪ/ bilan talaffuz qilinadi.
Birinchi bosqich
Buyuk unlilarning oʻzgarishining birinchi bosqichi oʻrta asrlar ingliz tilidagi beet va boot kabi soʻzlarda yaqin-oʻrta unlilarga /eː oː/, bite va out soʻzlaridagi yaqin unlilarga /iː uː/ taʼsir qildi. Oʻrta-yaqin unlilar /eː oː/ yaqin /iː uː/ unlilarga aylangan. Birinchi bosqich 1500-yilda yakunlandi, yaʼni oʻsha vaqtga kelib beet va boot kabi soʻzlar oʻrta asrlar inglizcha talaffuzini yoʻqotib, zamonaviy ingliz tilidagi kabi unlilar bilan talaffuz qilingan. Bite va out soʻzlari diftonglar bilan talaffuz qilingan, ammo zamonaviy ingliz tilidagi kabi diftonglar emas.
Ikkinchi bosqich
Buyuk unlilarning oʻzgarishining ikkinchi bosqichi oʻrta asrlar ingliz tilidagi ochiq unlilarga /aː/ ga taʼsir qildi. Taxminan 1550-yilda oʻrta ingliz tili unlilari /aː/ /æː/ unlilari /ɛː/ unlisiga koʻtarildi.
Buyuk unlilarning oʻzgarishining uchinchi bosqichi
Manbalar
uz.wikipedia.org