Buyuk Depressiya

Buyuk Depressiya — 1929-yil 24-oktyabrda AQShda fond bozorining qulashi bilan boshlangan va 1939 — yilgacha davom etgan global iqtisodiy inqiroz (eng keskin davr 1929—1933 yillarni oʻz ichiga oladi). 1930-yillar odatda Buyuk Depressiya davri hisoblanadi.

Buyuk Depressiya AQSh, Kanada, Buyuk Britaniya, Germaniya va Fransiyaga eng jiddiy taʼsir koʻrsatdi, ammo boshqa davlatlarda ham sezildi. Sanoat shaharlari eng ko‘p zarar ko‘rdi, bir qator mamlakatlarda qurilish deyarli to‘xtadi. Talabning qisqarishi tufayli qishloq xo‘jaligi mahsulotlari narxi 40-60 foizga arzonlashdi.

Rossiya tarixshunosligida „Buyuk depressiya“ atamasi koʻpincha AQShdagi iqtisodiy inqirozga nisbatan qoʻllaniladi. Bunga parallel ravishda jahon iqtisodiy inqirozi atamasi ishlatiladi.

1920-yillar

20-asr boshlari Amerika Qoʻshma Shtatlari va umuman insoniyat tarixida bir qator „davriy voqealar“ bilan tavsiflanadi. Birinchi jahon urushi, ommaviy immigratsiya, irqiy tartibsizliklar, tez urbanizatsiya, yirik sanoat xoʻjaliklarining yuksalishi, yangi texnologiyalarning paydo boʻlishi — elektr energiyasi, avtomobillar, radio va filmlar — yangi ijtimoiy hodisalar bilan birga — taqiqlash, tugʻilishni nazorat qilish, jinsiy aloqa inqilob va emansipatsiya (shu jumladan ayollarning saylov huquqi) — odatdagi turmush tarzini oʻzgartirdi. Xuddi shu davr reklama bozorining paydo boʻlishini ham, isteʼmol krediti tizimlarini ham oʻz ichiga oladi.

Bugun Amerikada biz qashshoqlik ustidan yakuniy g'alabaga har qanday mamlakat tarixida har qachongidan ham yaqinroqmiz.

- AQSh prezidenti Herbert Hoover, 1928 yil 11 avgust

Butun dunyodagi holat

1929—1932-yillar oraligʻida butun dunyo boʻylab yalpi ichki mahsulot (YaIM) taxminan 15 % ga kamaydi. Taqqoslash uchun, jahon yalpi ichki mahsuloti 2008-yildan 2009-yilgacha Buyuk turgʻunlik davrida 1 % dan kamroq kamaydi. Ayrim iqtisodlar 1930-yillarning oʻrtalariga kelib tiklana boshladi. Biroq, koʻplab mamlakatlarda Buyuk Depressiyaning salbiy oqibatlari Ikkinchi Jahon urushi boshlanishiga qadar davom etdi. Vayron qiluvchi taʼsir boy va kambagʻal mamlakatlarda shaxsiy daromad, narxlar, soliq tushumlari, foyda va narxlarning pasayishi bilan kuzatildi. Xalqaro savdo 50 % dan koʻproq kamaydi, AQShda ishsizlik 23 % ga va baʼzi mamlakatlarda 33 % gacha koʻtarildi.

Dunyo boʻylab shaharlar, ayniqsa ogʻir sanoatga qaram boʻlgan shaharlar qattiq zarbaga uchradi. Koʻpgina mamlakatlarda qurilish deyarli toʻxtatildi. Dehqon jamoalari va qishloq joylari ekin narxi taxminan 60 % ga tushishi sababli zarar koʻrdi. Talabning keskin kamayishi va ish oʻrinlarining kamligi bilan birlamchi sanoat tarmoqlariga qaram boʻlgan hududlar eng koʻp zarar koʻrdi.

Iqtisodiy tarixchilar odatda Buyuk Depressiya katalizatorini 1929-yil 24-oktyabrdan boshlab AQSH fond bozori narxlarining toʻsatdan halokatli qulashi deb hisoblashadi. Biroq, baʼzilar bu xulosaga eʼtiroz bildirishadi va qimmatli qogʻozlarning qulashini Buyuk Depressiyada sabab emas, balki alomat deb bilishadi.

Manbalar

uz.wikipedia.org

Sun'iy intellekt javobi:

Buyuk Depressiya (ingliz tilida: The Great Depression) — 1929 yildan 1930-yillarning o‘rta va oxirlariga qadar butun dunyoni qamrab olgan iqtisodiy inqiroz davri hisoblanadi. Bu davr iqtisodiy faoliyatning keskin pasayishi, ish o‘rinlarining kamayishi, sanoat ishlab chiqarishining susayishi va ommaviy ishsizlik bilan tavsiflanadi. Buyuk Depressiya XX asrning eng yirik iqtisodiy falokatlaridan biri sifatida tarixda qolgan va mamlakatlar iqtisodiy tizimlariga jiddiy ta’sir ko‘rsatgan.

Asosiy sabablar:

1929 yil 24 oktyabr — Qora payshanba: AQShning fond bozoridagi kollaps boshlandi. Bu paytda aktsiyalar narxi keskin tushib ketdi, bu esa ko‘plab sarmoyadorlarning boyligini yo‘qotishiga olib keldi.
Ortiqcha sarmoya va spekulyatsiyalar: 1920-yillarda ishlab chiqarish va investitsiyalarda ko‘p spekulyativ xarakatlar sodir bo‘lib, aktsiyalar bozorida sun’iy balon hosil bo‘ldi.
Bank tizimidagi muammolar: Ko‘pgina kichik banklar ommaviy pul olish talablaridan so‘ng quladi, natijada katta moliyaviy tushkunlik yuzaga keldi.
Iste’mol va ishlab chiqarish muvozanatining buzilishi: Iste’molchilar xarajatlarini kamaytirishi va sanoat ishlab chiqarishining ortiqcha bo‘lishi iqtisodiy tormozga sabab bo‘ldi.
Xalqaro savdo kamayishi: Muzokaralar samarasizligi va tariflar oshishi tufayli xalqaro savdo kamaydi, bu esa boshqa mamlakatlarda ham iqtisodiy tushkunlikni kuchaytirdi.

Natijalari:

Ishsizlikning keskin oshishi: AQShda ish bilan band bo‘lmaganlar soni 25% ga yaqinlashdi.
Qashshoqlik va yordamga muhtojlik: Ko‘plab oilalar ishsizlik natijasida qashshoqlikka yuz tutdi.
Ijtimoiy beqarorlik: Ko‘pchilik aholi hukumat qarorlariga norozilik bildirgan, ba’zi joylarda noroziliklar va fitnalar yuzaga keldi.
Iqtisodiy siyosatni o‘zgartirish: AQSh prezidenti Franklin Ruzveltning "Yangi kurs" (New Deal) dasturi orqali iqtisodiy tiklanish uchun bir qator islohotlar amalga oshirildi.
Butun dunyoda iqtisodiy tartibotni qayta ko‘rish: Ko‘plab mamlakatlarda bozor iqtisodiyotiga davlatning aralashuvi kuchaydi, markaziy banklarning roli oshdi.

Muhim xulosalar: Buyuk Depressiya iqtisodiy tizimlarning beqarorligi, moliyaviy risklarni boshqarishning zarurligi va davlat siyosatining iqtisodga ta’sirini ko‘rsatdi. Ushbu inqirozdan keyin iqtisodiyotda barqarorlikni ta’minlash maqsadida yangi mexanizmlar va nazorat usullari yaratildi. Shuningdek, xalqaro hamkorlik va iqtisodiy siyosatni muvofiqlashtirishga katta e’tibor berila boshlandi.

Buyuk Depressiya dunyo iqtisodiyotining tarixida muhim burilish davri bo‘lib, u zamonaviy iqtisodiy nazariyalar va siyosat shakllanishiga asos bo‘ldi.