Brauzer kengaytmasi (Browser extension)
Brauzer kengaytmasi veb-brauzerni sozlash uchun kichik dasturiy taʼminot modulidir. Brauzerlar odatda foydalanuvchi interfeysini oʻzgartirish, cookie -fayllarni boshqarish, reklamalarni bloklash va veb-sahifalarning shaxsiy skriptlari va ustillari oʻzgartirish kabi vazifalarini bajaruvchi turli kengaytmalarga ruxsat beradi, jumladan.
Plaginlar
Brauzer plaginlari modulning alohida turi hisoblanadi. Asosiy farq shundaki, kengaytmalar odatda faqat dasturiy mahsulot kodi plaginlar esa har doim kompilyatsiya qilingan bajariluvchi dastur (yaʼni ob’ekt) boʻladi. 2021-yildan boshlab plaginlar koʻpchilik brauzerlar tomonidan bekor qilingan, shu bilan birga kengaytmalar keng tarqalgan. Eng mashhur brauzer Google Chrome, 100 000 dan ortiq kengaytmalarga ega, ammo endi plaginlarni qoʻllab-quvvatlamaydi.
Tarix
Internet Explorer kengaytmalarni qoʻllab-quvvatlovchi birinchi yirik brauzer boʻlib, 1999-yilda 4-versiya chiqarildi Firefox 2004-yilda ishga tushirilgandan beri kengaytmalarni qoʻllab-quvvatlaydi. Opera 2009-yilda kengaytmalarni qoʻllab-quvvatlay boshladi va keyingi yili Google Chrome va Safari ham shunday qildi. Microsoft Edge 2016-yildan beri kengaytmalarni qoʻllab-quvvatlaydi.
API muvofiqligi
2015-yilda W3C doirasida brauzer kengaytmalari uchun yagona standart amaliy dasturlash interfeysi (API) yaratish uchun jamoa ishchi guruhi tuzildi. Bu maqsadga erishish dargumon boʻlsa-da, koʻpchilik brauzerlar Google Chrome mashhurligi tufayli bir xil yoki juda oʻxshash API-lardan foydalanadilar.
Chrome faqat HTML, CSS va JavaScript ga asoslangan API kengaytmali birinchi brauzer edi. Bu imkoniyat uchun beta sinovi 2009-yilda boshlangan va keyingi yili Google Chrome internet doʻkonini ochgan. 2012-yil iyun holatiga koʻra, doʻkonda 750 million kengaytmalar va boshqa kontent oʻrnatilgan. Xuddi shu yili Chrome Internet Explorerni ortda qoldirib, dunyodagi eng mashhur brauzerga aylandi va uning bozor ulushi oʻsishda davom etdi va 2018-yilda 60 % ga yetdi. Bugungi kunda esa (2022yil fevral holatiga koʻra) Google Chrome bozorda 62.78 % ulushga ega
Chrome muvaffaqiyati tufayli Microsoft oʻzining Edge brauzeri uchun juda oʻxshash kengaytma API-ni yaratdi, buning maqsadi Chrome kengaytmalarini ishlab chiquvchilarga oʻz ishlarini Edge-ga oʻtkazishni osonlashtirish. Ammo uch yil oʻtgach, Edge hali ham umidsizlikka uchragan darajada kichik bozor ulushiga ega edi, shuning uchun Microsoft uni Chromium -ga asoslangan brauzer sifatida qayta qurdi. (Chromium — bu Googlening ochiq manbali loyihasi boʻlib, u Chrome va boshqa koʻplab brauzerlarning funktsional yadrosi boʻlib xizmat qiladi.) Endi Edge brauzerida Chrome bilan bir xil API mavjud, kengaytmalarni toʻgʻridan-toʻgʻri Chrome internet-doʻkonidan oʻrnatish mumkin.
Oʻzining bozor ulushi pasayganligi sababli, Mozilla ham moslashishga qaror qildi. 2015-yilda tashkilot Firefox -ning uzoq vaqtdan beri mavjud boʻlgan XUL va XPCOM kengaytmalari Chromeʼga juda oʻxshash kamroq ruxsat beruvchi API bilan almashtirilishini eʼlon qildi. Bu oʻzgartirish 2017-yilda kuchga kirgan Firefox kengaytmalari endi Chrome kengaytmalari bilan deyarli mos keladi.
2020-yilgacha Apple ushbu tendentsiyaning yagona asosiy istisnosi edi, chunki Safari uchun API kengaytmalarni yaratish uchun Xcode vositasidan foydalanishni talab qildi. MacOS uchun Safari 14-ning chiqarilishi bilan brauzer Chrome API bilan ishlab chiqilgan veb-kengaytmalarni qoʻllab-quvvatladi. Keyingi yili Safari 15 birinchi marta iOS-ga veb-kengaytmalarni qoʻllab-quvvatladi. Boshqa brauzerlardan, masalan, Chrome yoki Firefoxdan farqli oʻlaroq, barcha Safari veb kengaytmalari standart iOS yoki macOS ilovalarining bir qismi sifatida tarqatiladi. Natijada, iOS’dagi barcha Safari kengaytmalari App Store koʻrib chiqilishi kerak boʻlib qoldi, macOS’dagilar esa, agar ishlab chiquvchi xohlasa, Mac App Storeʼdan tashqarida tarqatilishi mumkin.
Keraksiz xatti-harakatlar
Brauzer kengaytmalari odatda koʻrish tarixi kabi nozik maʼlumotlarga kirish huquqiga ega va ular baʼzi brauzer sozlamalarini oʻzgartirish, foydalanuvchi interfeysi elementlarini qoʻshish yoki veb-sayt tarkibini almashtirish qobiliyatiga ega. Natijada, zararli dasturlarning kengaytmalar orqali tarqatish imkoniyati paydo boʻldi. Bugungi kunda bir qancha shunday holatlar aniqlangan. Shuning uchun foydalanuvchilar kengaytmalarni oʻrnatishda ehtiyot boʻlishlari kerakligi ogohlantiriladi.
Ilovalar brauzer kengaytmalarini foydalanuvchining xabarisiz oʻrnatish holatlari ham boʻlgan, bu esa foydalanuvchi uchun keraksiz kengaytmani oʻchirishni qiyinlashtiradi.
Baʼzi Google Chrome kengaytmalarini ishlab chiquvchilari oʻzlarining kengaytmalarini uchinchi tomonlarga sotdilar, ular keyinchalik reklama dasturlarini oʻrnatdilar. 2014-yilda Google Chrome internet-doʻkonidan ikkita bunday kengaytmani olib tashladi, chunki koʻpchilik foydalanuvchilar keraksiz qalqib chiquvchi reklamalar haqida shikoyat qilgan. Keyingi yili Google oʻz veb-saytlariga tashriflarning taxminan besh foizi reklama dasturlari kengaytmalari bilan oʻzgartirilganini tan oldi.
Manbalar
Havolalar
uz.wikipedia.org