Bonn kelishuvi (Afgʻoniston)
Bonn kelishuvi (rasmiy ravishda
Afgʻonistonda doimiy hukumat institutlari tiklanishigacha boʻlgan muvaqqat kelishuvlar toʻgʻrisidagi bitim ) 2001-yil 5-dekabrda Bonnda boʻlib oʻtgan Afgʻoniston boʻyicha xalqaro konferensiya davomida qabul qilingan dastlabki kelishuvlar turkumi edi. U 2001-yil 11-sentabr teraktlaridan soʻng AQShning Afgʻonistonga bostirib kirishi ortidan „Afgʻoniston Islomiy Davlati“ni qayta tiklashni maqsad qilgan edi. 1979-yildan beri Afgʻonistonda milliy kelishilgan hukumat mavjud boʻlmaganligi sababli doimiy hukumat oʻrnatilishidan oldin oʻtish davri boʻlishi zarur edi. Milliy miqyosda kelishilgan hukumat kamida bitta loya jirga chaqirilishini talab qilardi. Ammo Amerika va Afgʻoniston Shimoliy Alyansi kuchlarining tezkor gʻalabasi ortidan qonun va tartib yoʻqligi sababli zudlik bilan choralar koʻrish zarurati sezildi.
Umumiy mazmun
2001-yil dekabr oyida Germaniyaning Bonn shahrida BMT shafeligida 25 nafar taniqli afgʻonlar yigʻilib, mamlakatni boshqarish rejasi toʻgʻrisida qaror qabul qilishdi (Bonndagi Afgʻoniston boʻyicha xalqaro konferensiyani (2001) imzolaganlar roʻyxatiga qarang). Davlat qurilish jarayonini buzishga qodir boʻlgan jangovar qoʻmondonlarni taklif qilish orqali Afgʻoniston davlatini markazlashtirishda ushbu nodavlat sub’ektlarni begonalashtirmasdan hukumatga qoʻshish maqsadida „katta chodir“ strategiyasi ishlab chiqildi. Natijada, Afgʻoniston Muvaqqat Maʼmuriyati (AIA) — 30 aʼzodan iborat boʻlib, rais boshchiligida — 2001-yil 22-dekabrda olti oylik mandat bilan tashkil etildi. Shundan keyin saylovlar oʻtkazilib, ikki yillik Oʻtish maʼmuriyati (TA) ochilishi kerak edi.
Bonn kelishuvining boʻlimlaridan biri xalqaro xavfsizlik kuchlarini (ISAF) tashkil etishni nazarda tutar edi. Birlashgan Millatlar Tashkiloti Xavfsizlik Kengashining 1386-rezolyutsiyasi keyinchalik ISAFni tashkil etdi.
Afgʻonistonda davlat qurilishi
2001-yilda Tolibon qulashi ortidan Bonn kelishuvi Afgʻonistonda AQSh va NATO tomonidan qoʻllab-quvvatlanadigan davlat qurish harakatlariga asos soldi. Bitim yangi konstitutsiyani, mustaqil sud tizimini, erkin va adolatli saylovlarni, markazlashtirilgan xavfsizlik sektorini, ayollar, shuningdek, diniy va etnik guruhlar kabi ozchiliklarning huquqlarini himoya qilishni maqsad qilgan edi. Afgʻonistonda davlat qurilishining ushbu modeli 1990-yillarda Bolqon yarim oroli, Sahroi Kabir, janubiy Afrika va Sharqiy Timordagi xalqaro aralashuvlardan soʻng paydo boʻlgan „mojarodan keyingi qayta qurishning maksimalistik modeli“ga asoslangan edi.
Bonn kelishuvi 2004-yilda tuzilgan konstitutsiya va undan keyingi prezidentlik va parlament saylovlari uchun asos yaratdi. Unda kuchli, markazlashgan hukumat institutlari zarurligi taʼkidlangan va davlatning madaniy-siyosiy tarixi hisobga olinmagan edi. Chunki mamlakat avvallari xavfsizlik va xizmatlarni taqdim etishda norasmiy, mintaqaviy kuch tuzilmalariga tayanib kelgan.
Bonn kelishuvi asosida yaratilgan davlat qurilishi yoʻl xaritasi Afgʻoniston ishi uchun nooʻrin model boʻlib, keyinchalik hukumat korrupsiyasi va qobiliyatsizligi kabi qator muammolarni keltirib chiqardi. Bonn kelishuvi Afgʻoniston hukumati ichida umumiy vakolatlarni taʼminlay olmaganligi sababli mamlakatning ikkita „elita tarmogʻi“, Shimoliy Alyans va Pushtun fraktsiyasi oʻrtasida ichki urushga turtki berdi. Natijada, Shimoliy alyans Afgʻoniston hukumatida Vazirlar Mahkamasi lavozimlarining aksariyat qismini egallab oldi va qarorlar qabul qilishda katta imkoniyatlarga ega boʻldi. Siyosiy hokimiyatdagi bu chalkashlik va Vazirlar Mahkamasi ichidagi keskin raqobat Jahon bankining dastlabki hisobotida qayd etilgan edi: „Markaziy hukumat ichidagi mavjud siyosiy boʻlinishlar va qarama-qarshiliklar keng qamrovli maʼmuriy islohotlar dasturining asosiy siyosiy elementlari boʻyicha ham mazmunli konsensusni imkonsiz qila oladi.…“ Afgʻoniston davlatining keyingi muvaffaqiyatsizliklari, jumladan, asosiy xavfsizlik va ijtimoiy xizmatlarni taqdim eta olmasligi Bonn kelishuvi asosida yaratilgan „oʻta shiddatli rekonstruksiya modeli“ hamda hududdagi qator amaliy muammolardan kelib chiqdi. Ushbu kelishuvdan soʻng Afgʻoniston hukumati davlat ishlarida shartnoma tuzish va vositachilik kabi norasmiy pozitsiyani egalladi. Natijada, Bonn kelishuvini Afgʻonistonning davlat sifatida rivojlanishi va siyosiy iqlimi bilan shakllangan ulkan toʻsiq sifatida koʻrish mumkin.
Afgʻoniston konstitutsiyasi
Bonn kelishuviga koʻra, Afg'oniston Konstitutsion komissiyasi jamoatchilik bilan maslahatlashgan holda yangi konstitutsiya loyihasini ishlab chiqish uchun tuzildi. Bonn kelishuviga koʻra, oʻtish davri hokimiyati tashkil etilgandan keyin 18 oy ichida loya jirga chaqirilishi va 1964-yilgi konstitutsiyadan yangi konstitutsiya uchun asos sifatida foydalanish kerak edi. Konstitutsiya 2004-yil 4-yanvarda loya jirga tomonidan qabul qilingan.
Huquqiy tizim
Bonn kelishuvi adliya tizimini islom tamoyillari, xalqaro standartlar, qonun ustuvorligi va afgʻon huquqiy anʼanalariga muvofiq qayta qurish uchun sud komissiyasi tuzishni talab qiladi.
Sud boʻlinishi
Bonn kelishuvi Afgʻoniston Oliy sudini tashkil etishni belgilab berdi.
Yana qarang
Manbalar
uz.wikipedia.org