Bixa orellana
Bixa orellana , shuningdek,
achiote nomi bilan ham tanilgan, Markaziy Amerikada oʻsuvchi buta hisoblanadi. Bixa orellana dunyoning koʻplab mamlakatlarida yetishtiriladi.
Maydalangan urugʻlari Markaziy, Janubiy Amerika, Meksika va Karib dengizi anʼanaviy taomlarida keng qoʻllaniladi. Annatto va uning ekstraktlari sariyog ', pishloq, margarin, muzqaymoqlar, goʻsht va ziravorlar kabi koʻplab mahsulotlarga sariq yoki toʻq sariq rang berish uchun sanoat oziq-ovqat boʻyoqlari sifatida ham ishlatiladi. Shimoliy, Markaziy va Janubiy Amerikaning baʼzi mahalliy xalqlari oʻsimlik urugʻlaridan qizil tana boʻyogʻi va lab boʻyogʻi, shuningdek, ziravorlar tayyorlash uchun foydalanganlar. Shu sababli, Bixa orellana baʼzan
lab boʻyogʻi daraxti deb ataladi.
Etimologiya va umumiy nomlar
Urugʻnig nomi „bixa“ soʻzidan kelib chiqqan boʻlib, binar nomi Amazon daryosini tadqiq qilgan olim Fransisco de Orellana sharafiga berilgan. Boshqa ismlariga bija, roucou, orellana, annatto, achiote kiradi. Mahalliy aholi tomonidan „lab boʻyogʻi daraxti“ deb ham ataladi.
Bixa orellananing boʻyi 6-10 mga yetishi mumkin boʻlgan koʻp yillik, baland boʻyli buta. Bixa orellananing mevalari globulyar, tuxumsimon kapsulalar shaklida boʻlib, yumshoq tikanlar bilan qoplangan, tikanli koʻrinishga ega qizil-jigarrangga ega. Har bir kapsulada yupqa mumsimon qon-qizil rangli 30-45 konus shaklidagi urugʻlar mavjud. Meva toʻliq yetilganda, poʻstloq quriydi, qotib qoladi va boʻlinadi, shu bilan urugʻlar tarqaladi.
Buta qizil-toʻq sariq rangli annatto pigmentining manbai hisoblanadi. Pigment Bixa orellana mevasining perikarp qismidan (urugʻlarni qoplaydigan mumsimon aril qatlami) olingan. Qizil-toʻq sariq annatto boʻyogʻi karotenoid pigmentlarga boy, ularning 80 % biksin (qizil pigment) va norbiksin yoki orellin (sariq pigment) dan iborat. Annatto yogʻi tarkibida tokotrienollar, beta-karotin, efir moylari, toʻyingan va toʻyinmagan yogʻli kislotalar, flavonoidlar va C vitamini mavjud.
Tarqalish
Bixa orellananing aniq kelib chiqishi nomaʼlum boʻlsa-da, uning vatani Janubiy Amerikaning shimoliy qismi va Meksika va Panamaning shimoli-gʻarbiy qirgʻogʻidagi Seemann, Yangi Granadadagi Triana va Meyer ekanligi aytiladi. Bundan tashqari, Bixa orellana Meksikadan Ekvador, Braziliya va Boliviyagacha boʻlgan ekin maydonlarida uchraydi. Garchi invaziv tur boʻlsa-da, u dunyoning koʻplab mintaqalarida yetishtiriladi.
16-17-asrlarda annatto boʻyogʻi savdo kemalaru orqali Janubi- Sharqiy Osiyo, Afrika, Karib dengizi, Gavayi va Shimoliy Amerikaning janubi-sharqiy tropik va subtropik mintaqalarida tarqatildi. U Hindiston, Shri-Lanka va Java kabi Osiyoning tropik mintaqalarida asosan urugʻlar beradigan boʻyoq uchun yetishtirilgan.
Kultivatsiya
Bixa orellana subtropik va tropik iqlimlarda, sovuq shamollardan himoyalangan issiq hududlarda osongina oʻstiriladi. Yil davomida namlikni, toʻliq quyosh yoki qisman soyada oʻrtacha unumdor tuproqni afzal koʻradi.
B. orellananing asosiy tijorat ishlab chiqaruvchilari Lotin Amerikasi mamlakatlari (Peru, Braziliya va Meksika) boʻlib ular jami ishlab chiqarishining 60 % ni tashkil qiladi, undan keyin Afrika (jahon ishlab chiqarishining 27 %) va Osiyo (jahon ishlab chiqarishining 12 %). Ishlab chiqarish statistikasi xalqaro savdo uchun ishonchli qoʻllanma boʻla olmaydi, chunki koʻpgina ishlab chiqaruvchi mamlakatlar mahsulotni oʻzi isteʼmol qiladi (masalan, Braziliya yirik ishlab chiqaruvchi va isteʼmolchi boʻlib, qoʻshimcha importga muhtoj). 21-asrning boshlarida quritilgan annatto urugʻining yillik jahon ishlab chiqarishi taxminan 10 000 tonnaga yetgan, shundan 7 000 tonnasi xalqaro savdoga kiradi. Peru annatto urugʻining eng yirik eksportchisi boʻlib, yiliga taxminan 4000 tonna mahsulot eksport qiladi. Braziliya eng yirik ishlab chiqaruvchi, taxminan 5000 tonna. Keniya har yili taxminan 1500 tonna annatto urugʻi va ekstrakti eksport qiladi va Perudan keyin ikkinchi oʻrinda turuvchi yirik eksportchi hisoblanadi.
Anʼanaviy foydalanish
Bixa orellana oʻsimligi asosan qabilalar va qadimgi sivilizatsiyalarda tana, yuz va soch boʻyoqlari uchun dekorativ maqsadlarda yoki yovuz ruhlar va kasalliklardan himoya qilish uchun moʻljallangan edi. U Braziliyalik mahalliy qabilalar, Puerto-Rikodagi mahalliy Tainos, Ekvador Tsachila va turli Amazonka qabilalari tomonidan ishlatilgani haqida maʼlumot berilgan. Aftidan, Azteklar annatto pigmentini 16-asrda qoʻlyozmalar uchun qizil siyoh sifatida ishlatgan.
Bixa orellana anʼanaviy tibbiyotda qoʻllaniladi. Daraxt Ayurveda, Hindistonning xalq tabobati amaliyotida ishlatilgan, bu yerda oʻsimlikning turli qismlari terapiya sifatida foydali deb hisoblanadi.
Galereya
Manbalar
uz.wikipedia.org