Asqar Mahkam. Adabiyot ibodati (shoir Shavkat Rahmon hayoti va ijodiga chizgilar)

…U yuzini ters o‘girdi.

— Nimaga keldingiz?

Nafasi siqilib, butun vujudi bo‘g‘riqqan, yuz tomirlarigacha taranglashib, tobora qorayib borayotgan daryo toshlaridek zaxali, o‘ydim-chuqur yuzi endi burungidek qoya toshni eslatmas; o‘shlik musavvir polotnosidan boqib turgan burgut nigohlardan asar ham qolmagan; ayovsiz dard bilan olishavermoqdan tinkasi batamom qurigan; ketmonchinikiga o‘xshash baquvvat qo‘llariga botgan ignalarning son-sanoqsiz izlari o‘rnida ko‘kish-qora dog‘ bilaklariga yoyilib, tok zangiga o‘xshayozgan; qadimgi yunon haykaltaroshlarining havasini keltiruvchi mardonavor va asl o‘zbekona qiyofadan bir burda et qolgan; qattiq va tig‘iz sochlariga so‘nggi paytlarda tuyqusdan yog‘ilgan oq qirovlar endi qirq olti yoshni qoralagan zabardast shoirni yetmish yashar munkillagan mo‘ysafidga aylantirgan edi. «Mo‘ysafid» nafas ololmasdi. Ko‘kragi tobora siqilib borar, uning boshida izillab turgan ayoliga xona havosizlikdan portlab ketadi-yu derazada turgan va gazi chiqarib yuborilgan mineral suvning idishi qayoqqadir uloqib ketadigandek tuyulardi. Nafsilamrini aytganda, ayolning nazarida havo faqat xonada jon talvasasida yotgan bemorning ko‘ksidagina emas, butun koinotda tugab qolgandek, endi o‘zi ham bu ko‘zga tashlanmaydigan tansiq ne’matga to‘ymayotgandek edi.

— Nimaga keldingiz?..

Men ruhoniyati cho‘qqilardek o‘ktam va qaysar, hech qachon hech kimning qoshida bosh egmagan, jismining har zarrasida mardlik, halollik, to‘g‘rilik, sodiqlik, e’tiqod, nomus va go‘zallik yashagan shoir ayni paytdagi holatiga toqat qilolmayotganini his qilardim. Bunday bo‘lishi mumkin emasdi. Dard nomardlarcha uni oyoqdan olganiga, bir qultum havo uchun butun vujudini qon qaqshatayotganiga chidayolmasdi. Yo‘q, o‘limdan qo‘rqadiganlardan emasdi. U boshqacha o‘limni istardi va hatto o‘shandek bir o‘limni yashirin orzu qilardi. Deylik, she’rlariga o‘xshash go‘zal, ayovsiz, achchiq, fojiali va kutilmagan o‘limni… Men hech narsa demadim. Hammasi kundek ayon edi. So‘lg‘in ko‘zlarining tubida qotib qolgan «turkona» (bu uning iborasi) bitiklar o‘zbek she’riyatining Alp Tegini umrining oxirgi lahzarini yashayotganini tasdiqlardi. Bu bitiklarda millat qismatining bor fojea va musibatlari, tashqi dushmanlar qutqusiga uchib bir-birini ayovsiz qirg‘in qilgan jigarlar, Pomir-Oloy tizmalarida qolib ketgan beg‘ubor bolalikning uchqur xayollari, O‘sh ostonasida uning yo‘llariga ko‘z tikavermoqdan qorachig‘lari yo‘llarga to‘kilgan va nihoyat, dovon osha Toshkentga kelib, jon talashayotgan bolasining holsiz vujudi yonida Xudoga nola qilayotgan onaizor (qaynona) lablarining pichir-pichirlari, sambit qomatli suluv qizlarining bo‘yiga boqib, ularga kahkashondek baxt orzu qilgan ayolining ma’yus xayollari, yagona Shohruxning beg‘ubor va sodda nigohlari… va yana ko‘p narsalar ifodalanayotgandek edi. «Turkona» qarashlar cho‘g‘idan kul to‘kilib borar, asl «turkona» zarbdan shukuh ketib bormoqda edi. So‘z aytish, ko‘ngil ko‘tarishdek bema’nilik xayolimga ham kelmadi. Jim uning nigohlariga boqdim va xonani tark etdim. Qaytib bormadim. Endi borib bo‘lmasdi. Rostini aytganda, o‘zim ham uni bu holda ko‘rishni istamasdim.

Toshkentning Talabalar shaharchasi yonboshidagi onkologiya markazi binosi joylashgan daraxtzor hovlida yurgan odamlarning qiyofasida ham allanechuk mung bor edi. Asosan saraton kasaliga chalinganlar bilan shug‘ullanuvchi duxtirlarning ahvolini tasavvur qilishga harakat qildim. Ular bemorlarga qanday qilib umid bag‘ishlashar ekan? Nega chorasiz bu dard qoshida ojizligini tan olmagan tabibu tabobat deyarli qolmadi? Nahotki, saraton o‘z changaliga olgan va olayotgan kishilarning ko‘z o‘ngida faqat saratonda qurib-qaqshab qolgan biyobondan boshqa hech narsa bo‘lmasa?.. Bu narsalarga aqlim yetmasligini bilardim. Men tobora bu dunyodagi rizqi qirqilib borayotgan «o‘jar shoir»ning qismatini o‘ylay boshladim. Ajal odam tanlamasligiga ishonsam-da, ammo bunday odamga aqalli bir oz shafqat qilish lozim bo‘lgan kuchlar bordek tuyulardi. Axir, shunday buyuk qalbni yaratib, uni qanday qilib qaytarib olish mumkin? Uning borliqqa hali qonib to‘ymagan nigohi, rayhon bo‘ylariga bo‘lgan go‘zal sog‘inchi, hamma-hamma narsaga cheksiz muhabbati, qilichdek keskir oriyati, vatan va el-yurtga bo‘lgan buyuk muhabbati haqqi-hurmati uni asraguvchi kuchlar bor deb o‘ylardim… Ammo hamma va hamma narsa saratonning qarshisida ojiz ekanligini oshkor tan oldilar.

She’rni tom ma’noda har nechuk tutqunlikdan ozod qilgan, har qanday zohiriy sarhadlarni buzib tashlagan, so‘zga jon bag‘ishlash san’atini yaratgan, safsata, qasidavozlik, maddohlik va quruq bayonchilik, arzon pand-nasihat, matalnamo so‘zamollik, faylasuflik, ritorika va hayqiriqlar karnay-surnaylarini adabiyot maydonidan haydab solmoqchi bo‘lgan, yangi o‘zbek she’riyati maktabini bunyod etgan, jonli tilning bor imkoniyatlarini amalda qo‘llay olgan, ramziy ifodaning qiroli, majoz tanlash, jilovsiz ehtirosni so‘z bilan bo‘yinsundirishni ilk bor joriy qilgan va yalang‘och haqiqat tuyg‘usiga ilohiylik libosini kiydirgan so‘z sehrgari omonsiz dard changalida surunkasiga uch yuz oltmish olti kecha-kunduz olishib, hali tugallanmagan she’ridek jon taslim qildi. Balki Paganini shunday jon bergandir, balki Mashrab ham shunday holatda dor ostiga borgandir. Balki Lorka… Ammo ular o‘z ahvolidan «xijolat» chekmagan. Dor to‘shak emas. U buni yaxshi bilardi va qachonlardir jangda qurbon bo‘lish haqida so‘ylagandi. Endi esa bir qultum havo ham yo‘q, borliq olam guldirab, ayqirib, quturib nafas olib yotibdi, hatto uning Aravonida, Novqat va Sulaymon tog‘larida toshlar ham nafas olyapti. Daryolar shovillab, mirzateraklar O‘sh ko‘chalari bo‘ylab sollanib, yutoqib nafas olmoqda, maysa va giyohlar, qurtu qumursqalar, ilonu chayonlar ham nafas olyaptilar. Faqat u… bir qultum nafas olish uchun butun vujudi bilan tirishib, zo‘riqib azob chekadi.

U atrofida sarkash anhorlar bo‘yidagi xudro‘y gullarga qo‘nib yurgan ninachilardek qizlariga nima demoqchi? Nahot «osmon to‘la havolar» faqat ularning otasigagina yetmaydi? Nega faqat u butun borliqda siqilib yotgan havoga to‘ymaydi va hansirab nafas olmoqchi bo‘ladi. Ololmaydi. Bo‘g‘riqadi. Yo‘taladi. Havo jon bo‘lganda edi, havo hayotning o‘zi bo‘lganda edi, uni bermoq osonroq kechardi, ammo hammaga yetgan havo faqat ungagina yetmaydi. «Xudoning hovlisi» qaer? Dunyomi? Kasalxonami? Xudoning keng dargohiga sig‘mayotgan shoir endi uning «hovlisi»da yotibdi. Bu dargoh emas, qo‘rg‘on emas – hovli. Bu hovlidagi daraxtlar shoxidan charsillab uzilayotgan yaproqlar qismat farroshining supurgisiga ilashadi va hovlidan chetga supuriladi. Kimdir unga o‘t qo‘yadi. Burqsib yonayotgan barglarning achchiq tutuni «Xudoning hovlisi»ni tark etadi. Aslida hammamiz bu «farrosh» oyoqlari ostidagi supurindilarmiz. U bizni o‘zining ayovsiz qo‘llari bilan uloqtirib tashlaydi. Biroq hayotbaxsh nigohlaridan so‘nmas ishq nurlari taralgan, yurak-bag‘ri go‘zallikka to‘la, azaldan zil-zambil qismat yukini o‘z yelkasiga olish mas’uliyati bilan yaralgan, odamlarga faqat yaxshilik tilagan, hamma narsaga shafqat va muhabbat bilan munosabatda bo‘lishga buyurilgan, yagona ilohiy imkoniyat – so‘z qudrati bilan insonlar hayotiga mazmun baxsh aylagan shoir shu ko‘yga tushadimi? Nahotki undan havoni qizg‘anishdi? Nahotki…

Manzura opa, biror nafasi halol duoxon bo‘lsaydi, dedi ovozi titrab. U keyingi kunlarda qariyb erining ahvoliga tushib qolganga o‘xshardi. O‘shandek – eti borib suyakka yopishgan, o‘shandek – yuz-ko‘zlari kuyuk va dardli, o‘shandek siniq. Xayolimdan Sayyid Ne’matulloh Ibrohim o‘tdi. Shogirdi. Dalaning odami. Nafas ololmayotgan ustoziga Ko‘ktosh tomonlardan, Rangon tog‘laridan, aziz-avliyolarning marqadu mozorlaridan, erksevar laqay bobomiz Ibrohimbekning tulporlari kishnagan dala-dashtlardan ustozi uchun toza havo olib keladi, deb o‘yladim men. Ammo…

Uch yuz oltmish olti kecha-kunduz eng alamli she’rga aylandi va, nazarimda, o‘tgan asrning eng fojiali musibati sodir bo‘ldi. Bir quchoq ustuxonga aylangan shoirga dunyo nafas bermadi. Endi qirq olti yoshga to‘lgan zabardast chinorning ulkan yaproqlari bir-bir uzildi va qalqib-qalqib yerga to‘shala boshladi.

Koridorda duch kelgan Tohir aka «Shavkat o‘tibdi», dedi. «Shoira ketdi…»

Men Hofizga qo‘ng‘iroq qildim.

— Ko‘chaga chiqib turing. – Doimiy asabiy ovoz titradi.

Ko‘cha. Odamlar o‘sha-o‘sha sho‘x-shodon. Qayoqqadir shoshgan, qayoqdandir shoshib kelayotgan. Kimdir redaktsiyalarga she’r eltyapti va eng buyuk she’r jon taslim qilayotganini bilmaydi. Kimdir maqolasi qahramoni bilan suhbat qurmoqda. Moshindan tushib tahririyat binosiga yo‘l olgan mashhur tanqidchi qatag‘on qilingan adiblar haqida maqolalar yozadi va u ham qaerdadir Sibir yoqda, qandaydir GULAGlarda emas, bir chaqirim naridagi kasalxonada buyuk o‘zbek shoiri jon uzayotganini bilmaydi. Qayoqdan ham bilsin!

Yeseninning bir holati esimga tushdi. 1922 yil. Berlin. Yesenin Oydinbog‘da M. Gorkiy bilan uchrashadi. Oydinbog‘ ayqirib yotibdi. Odamlarning baxtiyor kulgulari atrofni tutgan. Kim muzqaymoq shimadi, kim alvon pufagining bandidan tutib chopadi. Oshiq-ma’shuqlarning qaynoq bo‘salari.

— Menga, – deydi M. Gorkiy mutlaqo ruhsiz Yeseninga, – anovi it haqidagi she’ringizni aytib bersangiz. Kuchuklari nobud bo‘lgan it…

Yesenin «Quyosh o‘ynar javdar xirmonda…» deb boshlanuvchi va shafqatsiz sohibi yetti nafar kuchugidan judo qilgan ona itga bag‘ishlagan ma’yus she’rini o‘qiydi. Rossiyani larzaga solgan shoir mana bu satrlarni o‘qiyotib beixtiyor Gorkiyga nazar tashlaydi. Buyuk proletar adibi yig‘layotgan edi.

(Erkin Vohidov tarjimasi)

Yesenin she’rni tugatib, Gorkiyga yuzlandi:

— Nima deysiz, she’riyat, umuman, mening she’rlarim kerakmi? Oydinbog‘ Shillersiz ham maza qilib yashayapti.

Buyuk proletar adibi Yesenin nimalarni nazarda tutayotganini bilardi. Hali she’r ta’siridan qutulmagan adib hech narsa demadi.

Mashina yo‘l chetida to‘xtadi. Orqa o‘rindiqda chopon, harakat maromini o‘zgartiradigan dastak yonida bir dasta pul.

— Qutulibdi, - dedi Hofiz parishon. - Men hayotimda bunaqa to‘g‘ri odamni ko‘rganim yo‘q. To‘g‘rilik faqt Xudoga xos ekan, bandaga emas…

Shavkat Rahmonning o‘limi haqida Tohir Malikka yetib kelgan xabar bemahal bo‘lib chiqdi. O‘shanda Shoira (shoirning o‘rtancha qizi) «Robita» jurnalida ishlar, Tohir Malik jurnal bosh muharriri edi. Shoir og‘irlashib qolgan kun kimdir Shoirani zudlik bilan kasalxonaga chaqirgan. Ehtimol, boyagi sovuq xabarning tarqalishiga Shoiraning tahririyatdan yig‘lab chiqib ketayotgani sabab bo‘lgandir...

Biz kasalxonaga kirib borganimizda allaqachon do‘stlar o‘sha yerda jam edi. Mirza Kenjabek kalima qaytarar, Manzura opa butun jismiga turli xil tibbiy vositalar bog‘lab tashlangan umr yo‘ldoshining boshida nima qilarini bilmay jonhalak aylanar, qizlar bir burchakda mung‘ayib turishar, duxtirlar, do‘st-yorlar, qarindosh-urug‘lar… Hofiz ich cho‘ntagidan mo‘‘jaz Qur’onni oldi va menga uzatdi. Men uni varaqladim va «Yosin» surasini topib, tilovat qila boshladim. Oradan hech qancha vaqt o‘tmay, duxtirlar bemorning ahvoli biroz o‘nglanganligini aytishdi va iyodatga kelganlarga ruxsat berishdi. Soat kech o‘nlar edi. Biz qaytdik. Yo‘l-yo‘lakay Nabijon Boqiy allaqanday noyob dori haqida gapira boshladi. Endi quloqlarimga na dori, na darmon kirmas, nazarimda, shoir eng so‘nggi nafaslarini olayotgandek tuyulardi. Menga sakarot lahzalari tanish edi. Bunday paytda odamning nafasi g‘arg‘araga aylanadi. Jon halqumga kelib, qaldiray boshlaydi. Yurak urib turadi, jon tomoq ostida lahzalarni sanaydi. Umr chegarasiga dovur qaldirab ovoz chiqaradi. Ruh tanadan judo bo‘lib, miya faoliyati to‘xtaydi. Jon o‘lchab berilgan nafas tugamaguncha chiqmaydi.

Erta tong, soat beshlarda telefon jiringladi. Nabijon Boqiy Shavkat Rahmonning olamdan o‘tganligini aytdi.

Shoirning Qorasuv dahasidagi beshinchi qavatda joylashgan kvartirasida odam gavjum edi. Xona to‘riga yotqizilgan shoir jasadi, nihoyat, Hofiz aytganidek, bu dunyoning bor g‘am-g‘ussalaridan qutulib osuda va tinch orom olardi. Kimdir aytganidek, buyuk to‘fon tingandi. Endi hammasi tugadi. Hammasiga nuqta qo‘yildi. Bir chekkada Nabijon Boqiy va Iqbol Mirzo qon bo‘lib yig‘lar, bir chekkada Mirza Kenjabek shoir jismini Toshkentga dafn etish yoki O‘shga olib ketish to‘g‘risida bahslashar, deraza yonida yotgan shoir go‘yo mana bu satrlarini o‘qiyotgandek, ammo hech kim bu satrlarni eshitmayotgandek edi:

Bu uning eng so‘nggi vasiyat she’ri edi. Ammo hozir hech kim she’r haqida o‘ylamas, «Xudoning hovlisi»ni tark etgan betakror o‘zbek shoirining bemahal o‘limi barchani es-hushdan judo qilgandi.

Shoir Toshkentning Qorasuv mavzesidagi Yalang‘ochota mozoriga dafn etildi. Butun aholi ko‘chib chiqqandek, odamlar ko‘chalarga sig‘mas, moshinlar saf-qator bo‘lib Yalang‘ochotaga tomon yo‘naldi. Go‘yo osmon, go‘yo borliqning o‘zi motam tutayotgandek, go‘yo u sevgan yaproq va giyohlar, qushlar va yellar, jajji-jajji bolalar, tuproq va toshlar, butun borliq motamga chulg‘angan, odamlar safiga oshiqayotgan, janoza namozini ado etish uchun masjid sahniga jam bo‘layotgandek tuyulardi. Muhtasham qabriston ulkan muzeyni esga solar, turli yoshda dafn etilgan marhumlarning byust va haykallari, anvoyi tusdagi marmarlarga o‘yib solingan tasvirlari, serdaraxt qabristonni marhumlar galereyasiga aylantirgandek edi.

Shavkat Rahmon olamdan o‘tdi. Qorasuvni boshiga ko‘tarib, «O‘g‘limni O‘shga olib ketaman!», deb yig‘lagan ona oxir qizlarning ra’yiga qarshi borolmadi. Rozi bo‘ldi… Ne-ne ulug‘larni bag‘riga olgan Toshkent shoirni o‘ziga chorladi.

Hali shoir tirikligida Yozuvchilar uyushmasi havosi toza, tinch degan maqsadda Do‘rmon bog‘idan dala-hovli ajratgan edi. Vafotidan keyin dala-hovli Raisning ko‘rsatmasiga binoan qandaydir vazirga bo‘shatib berildi. Nihoyat, shoir o‘limidan bir yil o‘tganidan so‘ng chop etilgan «Saylanma»sini tushlarida ko‘ra-ko‘ra oxirat diyoriga safar qildi…

* * *

Adashmasam, 1985 yil edi. «Sharq» matbaa uyiga qarashli muhtasham binoning to‘qqizinchi yo o‘ninchi qavatiga adabiyotimiz kelajagiga sidqidildan xizmat qilgan davlat rahbari va adib Sh. Rashidovning shaxsiy tashabbusi bilan tashkil qilingan, qisqa muddatda o‘zbek matbuotining ko‘zgusiga aylangan «Yoshlik» jurnali jamlandi. Ilgari jurnal bo‘limlari o‘n olti qavatli binoga sochib yuborigan edi. Jurnalning she’riyat bo‘limini boshqarish yoshlar adabiyotining eng peshqadam vakili, saksoninchi yillar she’riyatiga toza havo olib kirgan va haqiqatda badiiy islohot deyishga loyiq kashfiyotlar yaratayotgan Shavkat Rahmonning zimmasiga yuklatildi. Jurnal bosh muharriri, mumtoz o‘zbek shoiri Erkin Vohidov adashmagandi. Ustoz shoir ortidan kelayotgan navqiron avlodning hamma havas qiladigan betakror vakiliga bejiz to‘xtamagandi. Jurnal sahifalarida o‘sha paytda badiiy islohotchilik yo‘liga tushgan shoirlar ijodiga, jahon she’riyatining eng nodir namunalari, yangi syurrealistik oqimning turli shakl va uslublari, umuman, yangi o‘zbek she’riyatiga keng o‘rin berila boshladi. Frantsuz, Boltiqbo‘yi adabiyoti, ispan va yapon she’riyatidan amalga oshirilgan eng oxirgi tarjimalar ham jurnal sahifalari orqali keng kitobxonlarga yetib bordi. Bugun bordiyu «Yoshlik» jurnali bo‘lmaganda saksoninchi yillar adabiyoti naqadar g‘arib bo‘lib qolishini tasavvur qilish qiyin emas.

Toshkentga yangi kelgan kezlarimiz. She’rdan bo‘lak dardimiz yo‘q. Qishloqda qolib ketgan bola-chaqa, eshik-elik, mol-hol, azizlar, el-urug‘ – taqdirga havola qilingan. Ular nima bilan yashab, qanday kun ko‘rayotganini Xudoning o‘zi biladi…

«Yoshlik» jurnali yoshlar adabiyotining mehrobiga aylandi. Jurnalning talabi qattiq. Qilni qirqqa yoradigan nuktadon muharrirlar, so‘zni ming ko‘yga soladigan shoirlar, she’riyat haqidagi munozara va bahslar, davra suhbatlari… Ehtimol, yetmishinchi-saksoninchi yillar adabiyotining eng sara namunalari, umuman, mustaqillik uchun kurash davri adabiyotining oyoqqa bosishi, hech bir qolipga to‘g‘ri kelmaydigan isyon to‘la she’rlar, nasriy asarlar va o‘nlab iste’dodli yoshlarning adabiyotga kirib kelishida hech bir nashr «Yoshlik» jurnalichalik katta rol o‘ynamagandir. Hamma ana shu «mehrob»ga bosh urgan. She’r va shoirlikning maqomi ham «Yoshlik» jurnalining mezoni bilan o‘lchanadi. Tojikistondan kelgan biz kabi musofir qalamkashlarga bu qadar nufuzli jurnal eshigiga borish nima ekaninni tasavvur qilish qiyin emas. Qaysi eshikka bosh suqsangiz, hechqur bir marta «Qaerdansiz?» deb so‘rash, albatta, bor. «Hah, – deydi qaerdanligingizni bilgan sho‘ring qo‘rg‘ur ichida, - o‘zimiznikilar yetmay turgandi…» Sira esimdan chiqmaydi. Toshkentga kelganimning to‘rtinchi yili edi, chamasi. Shunday toifa adiblar paydo bo‘ldilarki, ular o‘zbek adabiyotini, albatta, O‘zbekistonda tug‘ilgan adiblargina yaratishi kerak, deb da’vo qila boshladilar: «Poezdga osilib kelganlarga yo‘l yo‘q!» Ular hatto hazrat Navoiy qaerdadir Afg‘onistonda yashab o‘tganligi va Hirot Toshkentdan xiyla uzoq bo‘lsa-da, u zotga butunturkiy adabiyotning tamal toshini qo‘yishlariga monelik qilmaganini tushunib yetishmasdi. «Mahalliy qahramon»lar sirasidan, o‘nlab kitoblar muallifi bo‘lmish adiblardan biri ko‘zlarimga tik boqdi va ashaddiy dushmani bilan nihoyat yuzma-yuz kelgandek: «Qachon ketasan?» dedi nafrati ichiga sig‘may. Men «Qayoqqa?» dedim uning maqsadini sezib tursam-da. «Vataningga!..» dedi adib hech andisha qilmay. U negadir hatto ijara uyi ham yo‘q, bola-chaqasini qishloqqa qiyratib tashlab kelgan menday bir notayinning siymosida go‘yoki uning o‘tirgan o‘rnini toraytirib qo‘yayozgan oddiy musofirni emas, naq bosqinchini ko‘rib turgandek edi. Bunga o‘xshash «Qachon ketasan»larni keyinchalik yana ko‘plab adib va shoirlardan eshitdik. Tafakkuri mahalliy doiradan tajovuz qilmagan bunday kimsalarning urug‘-aymoqchiligi, «o‘ziniki»ni ko‘tar-ko‘tar qilib, «begona»larni oyoq ostiga olib ezg‘ilashlari oddiy hol ekanligini anglab yetish uchun hali yigirma-o‘ttiz yil «begonalarcha» yashash kerak edi. Va shunday yashadik ham… Sut bilan kirgan bu mudhish fojia – kasallikning davo topishiga mening ko‘zim yetmaydi. Ehtimol, jismu joni, ruhoniyati pok, o‘zligini anglagan, aqalli, hammamiz bir Ota, bir Onaning farzandi ekanligimizni tushunadigan nasllar kelar, ular tili bir, naslu nasabi bir, irqi bir, ammo tarix taqozosi bilan boshqa-boshqa sarhadlarda yashayotgan millatdoshlarini yuziga tupurmas, ularning betiga eshiklarini qarsillatib yopmas, ko‘kragidan itarib yubormas. Bizning yagona milliy fojiamiz xuddi ana shu – ayni ziyolilarning mahalliychiligi ekanligini anglab yetmagunimizcha bir odim ham ilgari bosolmasligimiz achchiq tarixiy haqiqatdir.

Xullas, «Yoshlik» jurnali navqiron qalam ahli topinib boradigan go‘shaga aylandi. U choqlarda she’r bozori bugungidan chandon qizg‘in edi. Yozuvchilar uyushmasida o‘tadigan she’riyat kechalari bayram tusini olardi. Afishalar, muxlislar, talabalar. Ammo, afsuski, bugun bu go‘zal an’analar yo‘qolib ketdi. Bugun birov uyushma idorasi qaerda joylashganini bilmaydi. Uyushma yilda bir mukofot taqsimlaydigan va yilda bir qur nazr-niyoz tarqatadigan allaqanday xayriya jamg‘armasiga aylangandek.

Shavkat Rahmonning «Yoshlik» jurnaliga ishga kelaganini eshitib, do‘ppimizni osmonga otdik va hech kutdirmay, bir dasta she’r bilan redaktsiya binosida hozir bo‘ldik. Bugun o‘sha kunlarni o‘ylar ekanman, yosh qalamkash uchun she’r ko‘tarib tahririyat ostonasidan hatlab o‘tish naqadar mashaqqat ekanligiga yana bir bor iqror bo‘ldim. Xudo yorlaqab, ostona ortida o‘tirgan odam she’ru shoirlik bilan aloqador bo‘lsa va eng muhimi, insof-diyonatsiz bo‘lmasa, xo‘bu xo‘b, bordiyu u she’rni tushida ham ko‘rmagan, ustiga ustak, o‘ziga qattiq bino qo‘ygan va tahririyatda ham «shoirona» kayfiyatda hammaga qovoq uyib yuradigan toifalardan bo‘lsa, xudo urdi. Men nega bu haqda so‘zlayapman? Zotan, hali erta bolalikdan tahririyat ostonasiga qoqilavermoqdan jonbezor bo‘lgan oddiy bir qalamkash sifatida bu narsaning qanday mashaqqat ekanini chuqur his qilaman. Sen stol qarshisida qaltirab o‘tirasan. She’ringga istamay nazar tashlab o‘tirgan sovuq va kamgap odam loqaydlik bilan qog‘oz ustiga ko‘z yugurtirib bo‘lgach, cho‘ntagidan sigaret chiqarib lablariga qo‘ndiradi. Ammo dabdurustdan chekmaydi. Biroz tamshanadi. Yana qo‘liga oladi. U yer-bu yerini tekislaydi, barmoqlari orasida dumalatib ko‘radi, hidlaydi va nihoyat, pov etib gugurt yoqadi yoki bo‘lmasa, yaltiroq yondirgichini porillatadi-da, bir ko‘zini qisib chuqur nafas oladi. Bu tahririyat xodimlariga xos holat. Siz ana shunday sun’iy tasqaralarga duch kelavermoqdan jondan to‘ygansiz va ularning turqini ko‘rganingiz zahoti she’rdan ham, shoirlikdan ham ko‘ngilsiz bo‘lgansiz. Ayniqsa, badmast shoirlar huzuriga kelgan havaskorlarning ahvoliga voy. Ularning «buyuk»ligi, «betakror»ligi, «yagona»ligi haqidagi suyuq va bema’ni da’volari hafsalangizni pir qiladi.

Men tahririyat eshigi qoshida tin oldim va silliq ishlangan eshikni sekin qoqdim. «Kiring», dedi ichkaridan allanechuk tanish ovoz. Dunyoda shunday odamlar bo‘ladiki, siz ularni ilk marta ko‘rib turgan bo‘lsangiz ham, ko‘hna qadrdonlardek tuyuladi. Ularning ovozi, yuz-ko‘zlaridagi issiqlik sizni o‘zidan itarib tashlamaydi, aksincha, ohanrabodek tortadi. Shavkat Rahmonni bilganlar uni g‘alati, tomog‘iga sirg‘algannamo chiqquvchi salmoqdor ovozini yaxshi eslashadi. Odatda, o‘ziga qat’iy ishongan odamlarning ovozida shunday salmoq bo‘ladi. Ular ovozlarini baralla qo‘yib, viqor va ishonch bilan gapiradilar. Tabiatiga ko‘ra Shavkat Rahmon kamgap odam edi va hamma bilan ochiq-sochiq gaplashavermasdi. Chehrasidagi ajib dilbarlik xususida uni ilk bor ko‘rgan boshqa millat kishilaridan ham ko‘p eshitganman.

Xullas, «Yoshlik» jurnali eshigini qoqdim. She’riy turkumlari yonida quyuq sochlari tekis taralgan, o‘tkir nigoh, yuz tuzilishi nihoyatda bejirim va negadir hamisha oppoq ko‘ylak va galstukda suratga tushguvchi go‘zal shoirimni tanirdim. Uning she’rlari allaqachon o‘zi haqidagi bor gaplarni aytib bo‘lgan edi. O‘sha yillari chop etilgan «Uyg‘oq tog‘lar», «Gullayotgan tosh» kitoblarining muallifi, haqiqiy she’r ustasi, quyma satrlar kashshofi, she’rni oylab chaynamasdan bir nafasda to‘kib tashlash mumkinligini amalda isbot qila olgan, rangning suvratini, holat va manzaralarning naqshini so‘zlar bilan aslidagidek tasvirlaydigan, borliqni kutilmagan, ko‘rilmagan, boshqa bir olam vositasida aks ettira bilgan, har qanday ijtimoiy dardni lirik fojiaviylik bilan qorishiq holda aks ettiradigan, milliy o‘ziga xoslikning yangicha usullarini yaratgan, umuman, she’riyatimizga yangi, kutilmagan havo olib kirgan shoir o‘rnidan turib menga peshvoz chiqdi. Hayotimda bu qadar samimiy «tahririyat xodimi»ni ko‘rmagan mendek bir qalamkash tosh qotdim. Bu Shavkat Rahmonning o‘zi edi. U xuddi suratlaridagi kabi samimiy va haqqoniy edi. Negadir shunday bo‘lishini bilardim. Odamning surati aldamaydi. Ko‘z hech narsani yashira olmaydi. Dumaloq yuzlari, tig‘iz qoshlari, doim kulib turuvchi nigohi, quyuq va tekis taralgan sochlari, sportchilarnikiga o‘xshash keng yelkasi, chiroyli gavdasi, bejirim kiyinishlari, hatto oyoqlaridagi sarg‘ish charm tuflisi uning pokiza va go‘zal tiynatidan darak berardi. Uyalinqirab turguvchi ko‘zlari, xijolatomuz jilmayishlari menga dalda bo‘ldi. Odamga yelka osha qaraydigan, dohiyona muomala qiladigan, ko‘rishgisi kelgan taqdirda ham qo‘llarini shopdek cho‘zadigan, o‘zini mutafakkir ekanligini har bir harakatlari bilan tasdiqlab turuvchi, nosamimiyligi hatto har bir tuk sochida ufurib turgan, lab-lunjlarigacha kibr-g‘urur bilan bo‘yalgan zotlarni ko‘raverib bezor bo‘lgan qalamkash favqulodda samimiy va dilkash odamning qarshisida turardim. Mening she’r olib kelganimni bilgach, qoshlari xiyol chimirildi, nigohlari o‘z-o‘zidan jiddiylashdi va stulga o‘tirgach:

– Qani, olib kelgan bo‘lsangiz ko‘rsating! - dedi.

U qoralamalarimni uzoq va nihoyatda diqqat bilan o‘qidi. Keyinchalik ham men uning hech qachon hech bir narsaga loqaydlik bilan munosabatda bo‘lmasligiga iqror bo‘lganman. Ayniqsa, she’riyat masalasida u hech kim va hech narsa bilan murosa qila olmasdi. Adabiyot uning uchun ibodatdek muqaddas ekanini keyincha anglab yetdim. Nihoyat, u boshini ko‘tarib:

– Qaerdansiz? - dedi. Negadir ko‘zlari ostidan diqqat bilan tikilib.

– Tojikistondan…

– Agar she’rni deb kelgan bo‘lsangiz, mayli. Ammo boshqanarsa uchun kelgan bo‘lsangiz… sarson bo‘lganingiz qoladi. Men ham musofirman…

Indamadim. Ko‘zlarim oldida to‘rt-beshta she’rimni tanlab oldi va «Bularini chiqaramiz», dedi o‘sha-o‘sha ohangda. O‘zimda yo‘q shod edim. Nahot, birdaniga to‘rtta-beshta she’rni chiqarish mumkin?! Nega u she’rlarning badiiy kamchiliklari, estetik talablari haqida gapirmadi deb o‘yladim. Axir, bu taomil-ku! Nahot, estetika haqida safsata sotmaydigan shoir ham bo‘lsa?! Nahot, bir soat nasihat qilganidan so‘ng, aroq olib bermasang bo‘lmaydi, demaydigan shoirlar ham bor?! Nahot, she’laringizni tashlab keting, falon kun, falon oyda kelasiz demaydigan odamni uchratish mumkin?! Hayratimning cheki yo‘q edi. Rosti, o‘shandan menda bu insonga nisbatan bir odamiy mehr uyg‘ondi. Toshkentni sevib qoldim. Shunday odamlar yashaydigan shahardan haydab solsalar ham ketmayman dedim o‘zimga o‘zim. Na ijaralarning ijaraligi, na ochlik, na ishsizlik, na pasport bilan bog‘liq abadiy muammo, na kasallik, na musofirlik, na bolalar sog‘inchi, na kampir buvimning tashvishlari endi meni yo‘ldan qaytarib, Kofarnihon sohillariga olib ketolmas edi. Toshkent non shahrigina emas, balki to‘g‘ri odamlar, halol shoirlar yashaydigan shahar edi. Men «Yoshlik» jurnali tahririyatiga tez-tez qatnay boshladim. Azbaroyi she’rlarim uchun emas, balki Shavkat Rahmonni yana bir bor ko‘rish uchun. Bu odatga aylandi. Pasport bilan bog‘liq muammo hal bo‘lmagani uchun hali hech qaerda ishlamasdim. Ba’zan-ba’zan Nurali Qobul beradigan tarjimalarning qalam haqi yoxud uning o‘zi konvertga solib tutqazadigan pul bilan tirikchilik qilardim. Kutilmaganda Sherali Jo‘raevning “Oraliq” ko‘chasidagi uyiga ko‘chib o‘tdim va ishlarim biroz yurishib ketdi. Men hamon «Yoshlik» jurnaliga kanda qilmay borib turardim. Ko‘p o‘tmay jurnalda she’rlarim chop etildi, ammo Shavkat Rahmon G‘afur G‘ulom nomidagi Adabiyot va san’at nashriyotining she’riyat bo‘limiga o‘sha «korxona» direktori Erkin Vohidov tomonidan mudir sifatida ishga taklif qilindi.

Shoir «Yoshlik» jurnalida amalga oshira boshlagan niyatlarini adabiyotning katta dargohida davom ettirdi. Nashriyotning she’riyat bo‘limi yosh shoirlarning haqiqiy sinov maydoniga aylandi. «Shoirning birinchi kitobi» turkumi tashkil qilindi. Jahon adabiyotining yangi-yangi namunalarini tarjima qilib, nashr etish yo‘lga qo‘yildi. Shavkat Rahmon xira adabiyot namunalari, o‘sha davrda avjiga mingan xalturachilik, mahmadanalik, ko‘tara minbar she’rlari, baqiriq-chaqiriqlar, sayoz va saviyasizlikka qarshi oshkora urush e’lon qildi. She’rlari hech bir tahririyat darvozasidan qaytmagan va allaqachon klassik bo‘lib qolgan adib va shoirlarning ulkan kitoblari yangi tuzilgan Badiiy kengash tarafidan qayta «ishlash uchun» qaytarilardi, tom-tom kitoblar chiqargan shoirlar qo‘lyozmalarini hafsala bilan o‘zlari o‘qishga tutindilar. Tahririyatlar eshigini tepib ochadigan jangovar shoirlar bunga toqat qila olmasdilar. Ular Shavkat Rahmonga to‘rt tomondan hujum uyushtira boshladilar. Dastlab bemorlik to‘shagida yotgan Anvar Isroilov nomidan «Qishloq haqiqati» gazetasida ochiq xat e’lon qilinadi. Negadir adabiyot gazetasida emas, qishloq hayoti bilan shug‘ullanadigan gazetada she’riyat haqidagi maktubning bosilishi g‘alati edi. Unda shoir insofsizlik, noxolislik, she’riyat va shoirlarni pisand qilmaslikda ayblanar, boz ustiga, maktub uzoq yillardan buyon to‘shakka mixlangan bemor shoir nomidan uyushtirilgan edi. She’rlari nashrdan qaytgan shoirlar bu bilan cheklanib qolishmadi. Ular Shavkat Rahmon ijodidan millatchilik g‘oyalarini tusmollab, turli idoralarga goh oshkor, goh yashirin xatlar yo‘llashni avj oldirdilar. Xuddi shunday maqolalardan biri «O‘zbekiston adabiyoti va san’ati» haftalik gazetasida bosiladi. «Munaqqid-shoir» o‘z bo‘htonnomasida Shavkat Rahmonni oshkora millatchilikda ayblar va shu yo‘l bilan «ulug‘ millat» tahqirlanayotganligiga pisanda qilardi. Sho‘rolar qilichini qayrab turgan payt. Shavkat Rahmon bilan maxsus xizmat idoralari shug‘ullana boshlaydi. Shoirning she’rlari, go‘zal istioralari chig‘iriqdan o‘tkaziladi. Uni Yozuvchilar uyushmasiga taklif qilishadi. O‘sha davrning mashhur shoirlaridan biri uning «turkona hovlilar» iborasiga to‘xtalib, bu «millatchilik ruhi»dagi ibora ostida nima yashiringanligi haqida uzoq surishtiradi.

To‘rt tomonga yuborilayotgan xatlar va ularga javob yozmoqdan charchagan shoir kunlardan birida shunday dedi:

— Mayli, nima qilsalar qilishaversin. Bizga bir kor-hol bo‘lsa, sizlar bor-ku…

O‘shanda havo namchil va tumanli edi, biz Navoiy ko‘chasidagi nashriyotlar uyiga kiraverishda haybatli ustunlari ostida turardik. Shoir g‘amgin va kamgap edi. U odatdagidek yerga qarab yurar, ahyon-ahyon boshini ko‘tarib diqqat bilan suhbatga quloq tutardi. Shavkat Rahmonning mudom yerga qarab xayol surib yurishi, engil-boshidagi sarishtalik, kamgapligi, minbarlarga chiqib mushti bilan tilini barorbar ishlatish odatlari yo‘q edi. «Irillab she’r o‘qish» iborasini birinchi marta Shavkat Rahmon qo‘lladi. Haqiqatda, sahnaga chiqib olgach, olamni buzib yuboradigan vajohat bilan she’r o‘quvchi shoirlar ichida yashab, faqat xomushliknigina ixtiyor qilish hammaning ham qo‘lidan kelavermaydi. Shoir o‘sha so‘zlarni aytgach, bosib-bosib sigaret torta boshladi. Har bir so‘zidan illat qidirishga tushgan kimsalarning kun sayin avjiga minayotgan tazyiqlaridan tolayotganligi shundoq yuz-ko‘zlaridan bilinib turardi.

— Sizlar tugilgan mushtdek bir bo‘lishlaring kerak. O‘zaro nifoq, ixtilofning bahridan o‘tinglar. Adabiyot - millatning ishi. Unda mahalliychilik, tasodifiy hodisalar bo‘lmaydi. Birgina bema’ni kitobning zarari millat uchun yuz yillarga tatiguvlik fojiaga aylanishi mumkin.

O‘shanda men shoirning xalturachilik va soxta adabiyotga tish-tirnog‘i bilan qarshi turishining sababini anglab yetgandek bo‘ldim. Bugun ayniqsa «sariq adabiyot» balo-qazodek bostirib kelgan kunlarda Shavkat Rahmonning o‘rni shu qadar bilinmoqdaki! Qarang, adib va adabiyotning chegarasi qolmadi. Pul, mablag‘i bor kaslar bugun eng iste’dodli odamlarni mardikorlikka yollab ham kitob chiqarishmoqda. Bolalari uchun non istab yurgan adiblar ular beradigan «sariq chaqa» uchun adabiyotimiz tarixida hech qachon kuzatilmagan qabohatga qo‘l urmoqdalar.

Shavkat Rahmon adabiyot uchun hamma narsani bo‘yniga olgan shoir edi. G‘alamislarning tahdid va tazyiqlaridan ortga chekinadigan, qo‘rqib, talvasaga tushadiganlar toifadan emasdi. Haqiqiy adabiyot qurbonlarsiz bo‘lmasligini dil-dildan his qilgan shoir ortga qaytishni, murosaga borishni istamasdi. Zotan, o‘rtada millat uchun hamisha qismat vazifasini o‘tovchi Vatan Adabiyoti turardi. Vatanga to‘g‘ri, haqqoniy, xalq adabiyoti kerak edi. Shavkat Rahmon she’rni qasidabozlik, sharmandali xushomadbozlik, tamagirlik, laganbardorlik, o‘tkinchi siyosiy o‘yinlarga qurbon keltirishlardan asrab qolishga harakat qilgan va bu yo‘lda ko‘p narsaga erishgan barmoq bilan sanarli o‘zbek shoirlaridan edi. Shoir deyarli maqola yozgan emas (O‘sh voqealari munosabati bilan yozgan maqolasini istisno qilganda. Bu haqda keyinroq so‘z yuritamiz). Ammo «Vatan» gazetasining 1992 yil 14-22 iyul sonida e’lon qilingan suhbatda u shunday degan edi: «Millatimning yaxshi o‘g‘illarini, qizlarini ko‘rsam, kayfiyatim ko‘tariladi. Garchi millatning oyoqlariga qarab emas, millatning boshiga qarab fikrlashga o‘rgangan bo‘lsam ham, ba’zan ich-ichimdan o‘kinchlar, g‘azablar oqib keladigan paytlar bo‘ladi. Chunki millatparvarlik, baland g‘oyalar va bu g‘oya bugungi adabiyotning yetakchi mavzusiga aylanmog‘i, har bir vatandoshimizda millatparvarlik tuyg‘usini uyg‘otmog‘i zarur…» Adabiyot va adiblik mas’uliyatini ana shunday anglagan va bu g‘oyaga sadoqat bilan xizmat qilishni o‘zining muqaddas burchi deb bilgan Shavkat Rahmon o‘zidan ham, boshqa qalamkash do‘stlaridan ham shuni talab qilardi. Jahon adabiyotining porloq siymolaridan biri Federiko Garsia Lorka she’rlarini aslidan o‘zbek tiliga o‘girib, qator-qator betakror she’riy injular yaratgan shoir hali adabiyotga yetarlicha xizmat qilmadik, deb o‘kinar, hech qachon katta da’volar qilmasdi. Uning tiynatiga da’vogarlik, buyukparastlik, shuhratga harislik batamom yot edi. U o‘z avlodining yutuq va kamchiliklarini ro‘y-rost ayta olardi. Milliy istiqlol uchun kurashning oldingi safida turgan, til va tarixni oyoq osti bo‘lishdan asrashga bel bog‘lagan, xalqimizning toptalgan haq-huquqini qaytarib berishga chog‘langan, imperiyaning razil o‘yinlarini fosh etish, millatni paxta qulligidan xalos qilish, bolalar va ayollar o‘limi, milliy qadriyatlarning kamsitilishi kabi xalqimiz boshida qilich qayrab turgan muammolarga javob qidirgan shoir o‘z avlodining nimalarga qodir va nimalarda ojiz ekanligini yashirib o‘tirmasdi. U yozadi: «Men mansub bo‘lgan avlodning kuchli tomoni dadil fikr bilan chiqqanida, ojiz tomoni esa, shu fikrni himoya qilishda sobitlikning yetishmasligida bo‘lsa kerak… Men mansub avlod hali o‘z vazifasini to‘liq bajargani yo‘q…» Shoir o‘z avlodi va ulardan keyin kelayotgan qalam ahlining qismatiga ham befarq emasdi: «Istardimki, bu beg‘araz avlod o‘zlari sig‘ingan g‘oyalarini, bayroqlarini nopoklarga berib qo‘ymasin! Aks holda, har qanday baland g‘oya, har qanday muqaddas bayroq kirlanib, insonlarni yaxshi amallar yo‘lida birlashtirishday buyuk quvvatdan mahrum bo‘ladi. Bundan esa, Xudo asrasin!»

Bugun o‘sha saksoninchi yillarning oxiri, to‘qsoninchi yillarning boshida mamlakatimizda sodir bo‘lgan voqealar xususida o‘ylar ekansiz, millatimiz chinakam fojialar domidan eson-omon o‘tib olganini his qilasiz. 1985 yildan boshlangan qatag‘onning yangi oqimi ming-minglab o‘zbek xonadonining sho‘rini quritishga qaratilgan mustamlaka siyosati ekanligi, bu siyosat millat umurtqasini yana yuz yillarga sindirib yuborishni maqsad qilganligini anglash qiyin emas. Milliy urf-odatlarga qarshi boshlangan oshkora tajovuz, Maskovdagi Butirka va Lefortovo qamoqxonalariga sudrab olib ketilayotgan dehqonlar va generallar, parchalanib, kunfayakun bo‘layozgan sho‘rolar davlatining o‘lim oldi talvasasi edi. Ag‘darilib, manguga yo‘q bo‘layotgan imperiyani «Jez otliq» suvratida tasavvur qilgan shoir yozadi:

Ko‘zingiz o‘ngida Sankt-Peterburg maydonida savlat to‘kib turgan va Osiyoni butkul rasvo qilgan, yuzlab millatlarning yostig‘ini quritgan Birinchi Pyotr jonlanadi. Uning takabburona kelbati, ostidagi «quturgan hangi ayg‘ir» qilmishlari ko‘lamiga mos. Butun maqsadi, o‘y-xayoli bosqinchilik bo‘lgan «ko‘zi och harbiy» dunyoga tashlanmoqda. Shoirning o‘tkir majoziy tili zamirida bosqinchi quturgan it, och qashqirdek jonlanadi:

Birinchi Pyotrning tajovuzkorona yurishi XVIII asrdan, u Rusiyani buyuk imperiya deb e’lon qilgan kunidan boshlangan edi. Shimolu Sharqqa qarab o‘z sarhadlarini kengaytirib borgan imperiyachilar yo‘llarida uchragan jamiyki mavjudotni zeru zabar qildilar, ne-ne millatlar, irqlar, tillar yo‘q qilindi. Bugun hatto otasining ismini unutgan qavmlar o‘sha yo‘q bo‘lgan millatlarning urug‘-aymoqlaridir. Shoir ikki yuz yildan buyon dunyoga g‘avg‘o ulashib, mag‘lub etilgan xalqlar mazori ustida dahshatli qahqaha otayotgan «jez otliq»ning qilmishlariga «mangu erk timsoli» bo‘lgan osmon ham bo‘yin tovlamay ko‘nikib qolganligini iztirob bilan bayon qiladi. G‘orat qilingan millat va xalqlarning taqdiriga befarq bo‘lib qolgan osmon ostida «jez otliq» sodir qilgan vahshoniyatning chek-chegarasi yo‘q. U insoniyat boshiga bitilgan haqiqiy balo, ofat.

Yer yuzida na dengiz, na daryolar qoldi. Ular hamma narsani «onalarining mahri»ga aylantirdilar. Otliqning tuyog‘i yetgan yerki bor, uning qonli tasarrufiga o‘tdi. Otliqqa sha’n-shavkatli imperiya kerak. Imperiya – bu o‘lim koshonasi. Uning qo‘rg‘onlari ichida zindonlar, dorlar, qullar, jallodlar va mahramlar bor. Imperiya – bu oyoq ostiga yiqilgan boshlar saltanati, to‘shalgan tojlar, taqdim qilingan «hurlar» va «durlar», haramlar, kanizaklar, molu dunyolar… Otliq dunyoga ov qilgani kelgan. Uning tuyoqlari ostida nimalar toptalib yotgani bilan ishi yo‘q.

Shoirning ayovsiz tili eng qaltis majozga murojaat qiladi va deydi: otliq ayg‘irining peshobi borliqni ko‘mib tashladi. Bu quritguvchi, qaqshatguvchi harom suvdan borliq kuyib-jizg‘anakka aylandi va dunyoning ilohiy dasturlari bo‘lmish muqaddas kitoblar «Turonday sarg‘aydi». O‘limning halokatvor tasviri, ko‘z o‘ngingizda peshobga cho‘milayotgan zangor vodiylar, bulg‘angan muqaddaslar, itlarga talangan hurlar namoyon bo‘ladi. «Jez otliq»ning dastidan ellar, yurtlar bedodga kelgan, u qaerga bormasin, qayoqqa ayovsiz tuyoqlarini tashlamasin faqat va faqat qora kunlarni olib keladi. Shoir «jez otliq»ning surunkasiga ikki yuz yildan buyon davom etayotgan «sho‘rish»i nihoyat odam farzandlarini qattiq holdan toydirganini bayon qilarkan, xitob qiladi:

Imperiya so‘nggi onlarini yashamoqda. Har nening nihoyasi bo‘lganidek, jez ot va ayovsiz suvoriyning ham umri sanoqli. Ikki yuz yil qon bahri guldirab oqdi, ikki yuz yil millatlar mozoristoni kengaya bordi. Yetar.

Shoir «telba» so‘zini atay «telva» tarzida qo‘llaydi, chunki oddiy turonliklar tilida «telba» «telva» shaklida istifoda qilinadi. Modomiki, gap oddiy xalq haqida borayotgan ekan, uning shevasida gapirgan ma’qulroq tuyuladi. Bu hol, umuman, Shavkat Rahmon she’riyatiga xos hodisa. U kutilmagan majozlar qatori juda kam istifoda etiladigan gavhar so‘zlarni topib, uni mahzun satrlari orasiga kiritishni suyadi. Ijtimoiy-siyosiy mavzu azaldan she’riyatda bor hodisa. Shoirlar hamisha davrning muhim hodisalariga o‘z munosabatlarini bildirganlar. She’rda ijtimoiy mavzuni qo‘llashning turli uslublari bor. O‘zbek shoirlari muayyan zamonlarda bu mavzuga o‘ziga xos tarzda murojaat qilganlar. Masalan, kollektivlashtirish avjiga mingan va adabiyot siyosiy hayotning ajralmas bir juzviga aylangan yillarda muhim voqelarni baland pardalarda tarannum etish bora-bora adabiy uslublarning zaiflashishiga olib keldi. Adabiyot siyosat arboblarining didiga moslasha bordi va natijada o‘zining asl qiyofasidan mahrum bo‘layozdi.

«Jez otliq» mazmunan siyosiy she’r. U ikki yuz yildan buyon davom etib kelayotgan Rusiyaning mustamlaka siyosatiga qarshi qaratilgan. Ammo bu shoirning shunchaki norozilik bayonnomasi emas. Bayonnomalar bildirish adabiyotning vazifasiga kirmaydi. Siz Peterburgning qandaydir maydonida haybat solib turgan «jez otliq»ni tasavvur qilasiz va ko‘z o‘ngingizda tarixiy panorama jonlanadi. Tulporlar tuyog‘ining gumburlashi, qilichlarning jarangi, sovut kiygan lashkarlar, ularning vahshiy nigohlari. Manzara tobora kengaya borib, nihoyat, shunday miqyosga yetadiki, go‘yo borliq bu yirtqich otning peshobiga cho‘milib yotgan sap-sariq hovuzga aylanadi. She’riy satrlarning quyma ohangi, kutilmagan tashbih va istioralar manzarani to‘liq tasavvur qilishingizga ko‘maklashadi. Saksoninchi yillarning ikkinchi yarmida yaratilgan bu she’r Shavkat Rahmonning imperiya tanazzuli haqidagi o‘ziga xos bashorati edi, desak mubolag‘a bo‘lmaydi.

Bu – Shavkat Rahmonning she’riy bashorati edi. Imperiya poytaxtida yashab ko‘rgan shoir uning nimalarga qodir ekanini yaxshi bilardi. U millatining to‘marislar kabi o‘lmas ruhi qo‘zg‘olib bir kun ikki yuz yil cho‘zilgan bu asoratdan xalos etishiga ishonardi. Faqat shunday ruhgina ruhsiz jasaddangina iborat «jez otliq»larni mag‘lub qilishini chuqur his qilgan shoir uning muqarrar halokati haqida xabar beradi. Millatning to‘marisona ruhi bu «zobit»ning toshdek zil-zambil boshini meshga emas, balki uning o‘zi yaratgan so‘nggi yo‘q qon dengiziga uloqtirib tashlaydi.

Vatanga, uning har zarra tuprog‘iga fitriy muhabbat va e’tiqod Shavkat Rahmon she’rlarining bosh fazilati bo‘lib qoldi. Shoir oxirgi lahzalarigacha buyuk Turkiston birligini orzu qilib yashadi. Yuqorida eslatilgan suhbatda u shunday degan edi: «Atigi besh-o‘n yil ilgari mafkurachilar Turkiston g‘oyasini o‘lik g‘oya deb targ‘ib qilardilar. Biz bu muhtaram akaxonlar o‘z xalqiga, vataniga shu qadar zarar berish san’atini qaerdan, qanday qilib o‘rganib oldilar ekan, deb ajablanardik. Vaqt har bir narsani o‘z joyiga qo‘yadi. Sun’iy aralashuvdan buzilgan qadriyatlar asliyatiga qaytadi. Yangi iqtisodiy, siyosiy sharoitda qadim Turkiston o‘lkasining qarindosh xalqlari bir-birlariga astoydil talpina boshladi. Besh respublikaning kuchli ziyolilari boshini qovushtirish orqali boshqa sohalarni ham yaqinlashtirishni sharoit talab qilib turibdi. Ichki va tashqi siyosatning muvofiqlashtirilishi, narx-navo, soliq, boj siyosati, kommunikatsiya, umumiy chegara, birlashgan armiyaga doir masalalar hal qilinsa, Turkiston o‘lkasida azaldan istiqomat qilayotgan xalqlarning tub manfaatlariga mos kelmaydimi? Xitoy bilan Rossiya oralig‘ida pirovard natijada har tomonlama rivojlangan, o‘zining ilg‘or, insonparvar siyosati bilan jahon hamjamiyatiga ta’sir qila oladigan yagona siyosiy makonning barpo bo‘lishidan hammamiz manfaatdormiz».

Mutaraqqiy xalqlar o‘z tarixlari va tarixiy xotiralari tufayli insoniyat taraqqiyotining baland zinalariga chiqib oldilar. Ular o‘zinikini birovga sadaqa qilmadilar, birovnikini o‘zniki qilmadilar. O‘g‘irlangan shon-shuhrat bilan uzoqqa borish mumkin emas ekan. Bugun dunyo xazinalariga sochilib ketgan buyuk Turkiston tarixi, uning muqaddaslari haqida so‘z yuritgan tarixchilar yoqalarini tutib qolmoqdalar. Bu tajovuz va o‘g‘rilikning umumdunyoviy suvratiga qarang. Bir odamning cho‘ntagiga qo‘l tiqqan kissavur umrining falon qismini avaxtada o‘tkazsa-yu, butun millat tarixini talab ketgan o‘g‘rilar ularni o‘z sandiqlarida saqlasalar. Mana bu raqamlarga e’tibor bering-a: Nyu-Yorkdagi «Metropoliten» muzeyida temuriylar davriga oid quyidagi tarixiy ashyolar (ularning ta’biri bilan aytganda, eksponatlar) saqlanmoqda: medalon, muhr, pichoq, xanjar, oltin va kumushdan yasalgan, qimmatbaho toshlar bilan bezatilgan qilich dastasi, bronzadan ishlangan ko‘zachalar, oltindan yasalgan uzuklar, bilakuzuklar. Ulug‘bek Ko‘ragoniy deb yozilgan, nefritdan ishlangan ko‘zalar va boshqa buyumlar. Boston muzeyida: patnis, qadahlar, vazalar, ko‘zalar, siyohdonlar va kalit. Buyuk Britaniya muzeyida: ingliz qiroli Genrix IVning Amir Temurga va Mironshohga yuborgan maktublari nusxalari. Frantsiyaning Luvr muzeyida: Amir Temurning Karl IVga yo‘llagan ikki maktubi, isfahonlik usta Izaiddin ibn Tojiddin yasagan bronza shamdonlar (1397). Rossiya, Sankt-Peterburg Davlat ermitajida: Temurning o‘g‘li Mironshoh nomi yozilgan uzuk, Shohruxning xotini - Ulug‘bekning onasi Gavharshodbegimning muhri… Bu ro‘yxatni istagancha davom ettirish mumkin.

Tarixiy tarqqiyot, milliy ma’rifat ko‘zlarini ko‘r qilgan hodisa – ixtilof, o‘zaro dushmanlik, tuqqan-tug‘ishganlarning adovati, tanglik va torlik, boylik, molu dunyo uchun murosasiz kurash, toju taxt, davlatu sarvat uchun olib borilgan jangu jadallar. Buyuk Turonning mudhish fojiasi shu!.. Taqdir taqozosi bilan vatanga sohib chiqib qolgan shohu shahzodalar, amiru umaro, xonu xoqonlar bilibmi-bilmaymi, xalq taqdirini ot jilovini keng sahroda istagan tomonga burib solgandek hal qildilar Ular uchun millat va xalq taqdiri haram va yotoqxona oralig‘ida hal qilinadigan shahvoniy hodisadan o‘zga narsa emas edi. Ana shuning uchun olim va fozillar, shoir va adiblar ularning ostonasida parcha nonga zor qilindi, faqat ilohiy haqiqatni yozishga buyurilgan qalam ularning oyoqlarini yalashga, to‘pig‘larini hidlashga boshladi. Tarixlar «falonnoma» va «pismadonnoma»lardan nariga o‘tmadi. Iblislar malakka, itlar qo‘yga, qashqirlar jayronga aylantirildi.

El-yurt qismati otning oxirgi tuyoqlari, aslida, az-azal itning keyingi oyog‘i edi, xolos. Ammo nega bu xalqning boshiga mudom ko‘rgiliklar toshi yog‘ilishi kerak? Nega u o‘zinikiga ham, o‘zgaga ham faqat qul bo‘lishi kerak? Sababi: «qachondir bir gala bedil» uning ko‘ksidan qalbini yulib olgan! Shoirning alam-iztirobi shundan. Ko‘ngli sug‘urib tashlangan xalq bilan qanday yashash mumkin? Axir, u to‘da, guruh, qabila, emas, xalq! Xazinalari talon-taroj qilingan, tashib ketilgan, o‘g‘rilangan, toptalgan, ma’nan va ruhan axta qilingan. Xazinalarini topib borish uchun yer qa’riga son-sanoqsiz zinalar osha tushishi kerak.

Shavkat Rahmon hayotining so‘nggi lahzalarigacha bir jumboqni yechishga urindi, bedavo dard oyoq-qo‘llarini kishanlab, bir qultum havoga muhtoj qilib qo‘yganda ham ana shu niyatidan qaytmadi va bu yechuvsiz muammoni o‘zi bilan tuproqqa olib ketdi. Muammo – Sharqning bir-biriga qon-qardosh xalqlari o‘rtasidagi sun’iy to‘siqlar, sun’iy begonalik edi. O‘sha paytda qo‘liga tushgan qandaydir anglab bo‘lmas ism (R. Masov: muallif izohi) sohibining «Bolta bilan kallaklash» kitobini o‘qib chiqqach, mahalliy muallifning mayda millatchiligidan shu qadar iztirobga tushgan ediki, xiyla mahalgacha o‘ziga kela olmay qiynalib yurdi. Tiynati pok shoir oddiy qalamkashning tirik va haqqoniy fikrlaridan yosh boladek quvonar, tom-tom kitob chiqarib, millat va vatan tuyg‘usini mansab-martaba uchun qurbon keltiradigan, butun ijodini mukofot da’vosiga tikkan, moy unadigan vositalarning hamma nuqtasiga paxta qo‘yib yuradigan xoin shoirlardan jirkanar, adabiyotni halollik va soflik maydoni deb anglar, shu g‘oyaga hayotini tikkandi. Shavkat Rahmonning murosasizligi, har nechuk pastkashlik va munofiqlik bilan mutlaqo chiqisholmasligi uning har bir satrida, o‘sha satrlarda ufurib turgan valiyona nafasida, she’rlarining goh ko‘tarilib, goh yana shiddat bilan pastga enguvchi ohangida, goh fojeiy, goh jangovar ayqiriqlarida, har bir bo‘g‘inida, ba’zan och, ba’zan to‘q qofiyalarida baralla sezilib turadi. Shavkat Rahmon she’riyati zarb she’riyati, yurak titrog‘i, tafakkur shu’lalaridan quyilgan she’riyat. Odatda, bir satr she’rni oylab yozadigan, bir so‘z yo iborani oylab tusmollab qidiradigan, lug‘at titkilaydigan shoirlar bor. Bu holni ular o‘zlari e’tirof etadilar. Ehtirosi so‘nib, ilhomi tosh qotib bo‘lganidan so‘ng, oradan bir oy o‘tib, nihoyat, topib olgan so‘zini she’rga yopishtiradigan shoirlar Shavkat Rahmon she’rlarini tushunmaydilar. Bu she’riyat hech mubolag‘asiz faqat turk-o‘zbek adabiyotdagina emas, jahon adabiyotida ham tom ma’nodagi yangilik edi. Ammo, afsuski, Shavkat Rahmonning vafotiga o‘n yil to‘layozgan bo‘lishiga qaramay (Asqar Mahkam bu esseni 2005 yilda yozgan: muharrir izohi) bu betakror shoir ijodi haqida na adabiyotshunoslik, na munaqqidlar lom-mim demadilar. Aslida ham Shavkat Rahmon ijodi hech kimning nazar-e’tiboriga muhtoj emas. Muhtojlar munaqqid ham topadilar, adabiyotshunoslikni ham yalpi yollay oladilar. Kerak bo‘lsa, ular haqida kitoblar yozilib, tadqiqotlar olib boriladi.

Saksoninchi yillar she’riyati o‘zbek adabiyotida maxsus davrni tashkil qiladi. Oktyabr inqilobi bilan boshlanib tarixni ters aylantirgan va qariyb bir asr davom etgan mustamlaka sharoitida yashagan xalqlar o‘tgan asrning so‘nggi o‘n yilliklaridan boshlab bu holga ortiq dosh bera olmasliklarini anglab yetdilar. Yer kurrasining oltidan bir qismida yaratilgan poyonsiz GULAGning umr shomi yaqin kelmoqda edi. O‘sha yillar Maskovda o‘qib kelgan bir guruh o‘zbek ijodkorlari bu hodisani «ichkari»da hamon «Vatanim SSSR, gulshanim SSSR» deb she’r yozib yurgan shoirlardan ko‘ra chuqurroq his qilardilar. Saksoninchi yillar she’riyati g‘oyaviy o‘zgarishlarni boshlab bergan davrgina bo‘lmay, u she’rda shakliy o‘zgarishlar yasagan davr bo‘ldi. She’riyat minbardan pastga tushib, odamlarning bevosita o‘zi bilan muloqot qilishga kirishdi. Keskin shakliy tajribalar bilan birga boshlangan siyosiy kurashlar davrning eng dolzarb masalalarini maydonga olib chiqa boshladi. Xuddi shu davrning qaynoq qozonida pishib yetilgan shoirlarning to‘ng‘ich bo‘g‘inida Shavkat Rahmonning ham nomi bor edi. Shavkat Rahmon she’riyatga nima olib kirdi? Uning she’rlari o‘z salaflari va tengdosh shoirlar she’ridan nimasi bilan farqlanardi? Shavkat Rahmon ijodining saksoninchi yillar adabiyotidagi mavqei qanday edi? Shoir she’riyatining keyingi bo‘g‘in she’riyatiga ta’siri nimalarda ko‘zga tashlanardi qabilida savol qo‘yiladigan bo‘lsa, unda quyidagi manzara hosil bo‘ladi: g‘oyaviy jihatdan Shavkat Rahmon she’riyati murosasiz she’riyatdir. Bu she’riyat sodir bo‘lajak inqilobiy hodisalarning xudaychisi sifatida mustamlaka zulmi ostida ezilgan xalqimizning fojiali ahvolini keskin ochib tashladi va uni ayovsiz tanqid ostiga oldi. Biroq bu tanqid faqat «padaringga la’nat»dan iborat bo‘lmay, o‘ta ta’sirchan va betakror tilda ifodalangan jonli, tirik she’rlardan iborat edi. Shavkat Rahmon mustamlakaning tub sabablarini ochib tashlar ekan (bunga yuqorida qisman guvoh bo‘ldik), tarixiylik mezoniga qat’iy amal qiladi. Ya’ni, tarix sahnasida millat va xalq nimalarda ijobiy va nimalarda o‘ta salbiy rol o‘ynadi? Tarixning yaratuvchisi bo‘lmish xalqning milliy tarix oldidagi mas’uliyati nimalardan iborat bo‘lishi kerak edi? U, eng avvalo, ana shu savollarga javob axtardi. Millat baxtsizligining ichki omillari nimalarda ekanligini ko‘ra bildi va uni shaffof poetik til bilan ifodalay oldi. Shakl jihatidan Shavkat Rahmon she’riyati an’anaviy bo‘g‘inning batamom yangicha ko‘rinishi edi. Uning she’rlarida turdosh harflar bilan boshlanuvchi satrlar, tutiq belgisi, satrlarni sindirish va shu bilan shaklning ta’sirchanligini oshirish, voqeabandlik, eng muhimi, baland, jo‘shqin ehtirosning sintezi yaqqol ko‘zga tashlanadi. Shoirning biror satrini loqayd yoxud shunchaki daftarga qayd qilish uchun o‘qib bo‘lmaydi. Aslida ham Shavkat Rahmon she’rlari og‘ir o‘qiladi. U o‘ta burro tilni taqoza qiladi. Silliq ishqiy she’rlarni, balandparvoz qasidalarni o‘qishga moslashgan tillar bu she’riy satrlarni talaffuz qilishda bir necha marta tilini «sindirishi» lozim bo‘ladi. Shuning uchun Shavkat Rahmonning to‘rt qator she’ri ham na zamonaviy, na estrada, na mumtoz qo‘shiqchilar tomonidan kuyga solingan emas. Bu she’riyatga xos bastakor va xos ovoz kerak. Agar Shavkat Rahmon she’rlari asosida tasviriy san’at asari yaratilsa, u Salvador Dalining emas, ehtimol, Van Gogning manzaralariga o‘xshab ketgan bo‘lardi. Agar Shavkat Rahmonning she’riyati asosida musiqa yozilsa, u shubhasiz Betxoven musiqalariga o‘xshash bo‘lardi. Agar bordiyu uni ijro etish lozim bo‘lganda faqat Paganini ijro etishi mumkin edi, xolos. Zotan, o‘ta milliy shoirimiz eng go‘zal umuminsoniy g‘oyalarning betakror musannifi edi. Siz, agar she’riy did va farosatingizga shubha qilmasangiz, mana bu satrlarga e’tibor bering-a:

Dunyoga sig‘maslik va dunyoning inson tabiatiga sig‘masligi buyuk ruhlar olamida kechadigan tazod holat. Dunyoga sig‘maslik – uning keng bag‘rida tordan-tor, maydadan-mayda kimsalarning yashayotganligidan, bu kimsalardan o‘tib yuqoriroq va kengroqqa nazar soladigan bo‘lsangiz, guvoh bo‘ladigan manzarangiz undan-da dahshatli. Bunday dunyoga sig‘magan odamning tabiati dunyoni sig‘dira olmaydi. Satrlar oqimining quyilib kelishi tonggi shabadaga, tungi daryolar tovushiga, oy va yulduzlarning sokin suzishiga mengzaydi. She’r yurakdan quyilib kelmoqda, shoir kandakordek qo‘liga poytesha olib so‘zlarni chopmaydi, ularning oyoq-qo‘lini kallaklamaydi. Ehtirosning o‘zi satrlarni yasaydi, satrlar ichida so‘zlar esa o‘zini o‘zi topib keladi:

Shoirning «jo‘mardlar ko‘milgan tariqati» nima? Tariqat yo‘lida faqat xudoning mardlari – valiyullohlar yuradi. Tariqat ahli – mardlar, solihlar, siddiqlar, poksirishtlar. Bu tariqat bugun jo‘mardlar ko‘milgan qabriston. Undan xulyo qolgan va u ham qop-qora chechaklarga o‘xshaydi. Qop-qora chechaklar ham Shavkat Rahmon ilk bor she’riy til iste’moliga olib kirgan ibora. Siz qop-qora chechakni tasavvur qilasiz. Qarang, qip-qizil chechaklar bor, ammo qop-qorasi nima? Afsuski, bunday chechaklar faqat odam yuragida unib, gullaydi. Darvoqe, yodingizga «Gullayotgan tosh» tushdi. Toshlar gullaydi. Ular qoyalarda yo‘lbars po‘stinini yopinib kerilishidan tashqari, ruhan chunon ham gullaydiki, tasavvuringiz yashnab ketadi. Ammo shoir «qop-qora chechaklar»dan rozi, zotan, qorami, qo‘ng‘irmi, ular qabristonga sochilib yotibdi. Demak, uni iblislar sochib ketgan taqdirda ham bari bir chechak. Qop-qora chechak. Iboraning favqulodda go‘zalligini his qilayotgandirsiz. Shoir jo‘mardlar yo‘lidan borishni istaydi, agar uning so‘ngida o‘sha siz ham suyib qolgan chechaklar sochilgan mazor bo‘lsa-da. Zero, «qurtlagan istaklar» unga kerak emas, unga bunday istaklar bilan yashagandan ko‘ra, qurbon bo‘lgan afzal, ammo jo‘mardlar qatorida. Qop-qora chechaklar yoyilib yotgan mardi maydonlar safida. Zotan, unga Xudo bergan, Xudo «siylagan» hurlikdan, ozodlikdan ortiq baxt yo‘q.

Bu so‘zlar tizimi musiqasi, zalvori, ohangi achchiq va og‘ir. Abgor musiqachining qo‘lida kamoncha. U – ahli tariqat. Ana shunday dahshatli kuyni chalib bormoqda. Dunyo azaldan qullar va quldorlar munosabatidan iborat. Qul ham odam, ammo uning hech qanday insoniy haq-huquqi yo‘q. Xo‘jasi uning Xudo bergan yagona imtiyozidan ham mahrum aylagan va bichib tashlagan. Dunyo, Xayyom iborasi bilan aytganda, qo‘g‘irchoqboz. O‘ynatadi, o‘ynataveradi. Qul o‘yini va xoja o‘yini. Axtalangan qullar va «qulzodalarning malak siymolarin» o‘ynashini tomosha qiling. Xo‘jalik da’vosini qilganlar o‘zlariga qul yollaganlar, balki sotib olganlar. Axir, bir zamonlar odamlar qul qilinib, ochiq-oshkor bozorda sotilgan-ku. Shoir Qur’on ta’kidlari zamiridagi haqiqatga yovuq keladi. Buyuk osmoniy kitob ogohlantiradi: «Ey odamlar, iblis sizning dushmaningiz! Undan hazir bo‘ling!..» Ammo iblisga ham odamni qiyomatga dovur ming ko‘yga solish imtiyozi berilgan. Xohlagan ishiga qodir iblis va ibliszodalar orasida qolib ketgan ma’sum inson olovdan yaralgan xilqatning makriga dosh bera olmadi. Uni har qadamda ta’qib qildi, aldadi, avradi, aytganini qildirdi, xullas, odam bolasidan iblis yasadi. Bu sinov olamida iblis qutqusiga uchmagan odamlar kamdan-kam topiladi. Zero, uning ham chek-chegarasiz imtiyozi va qudrati bor! Shoir to‘rt yonda avjiga mingan iblislar bazmiga duch keladi. Haqsizlik, g‘irromlik, munofiqlik, sotqinlik, bu ham yetmagandek, asriy asoratlar. Dunyo ana shunday makru hiylalar manzili:

Dunyoning eng qisqa va haqqoniy ta’rifi – ana shu! Yaltiroq gap-so‘zlar, yolg‘on shiorlar bilan aldanib kelayotgan olomon. Uni mana, necha ming yildirki ahmoq qilishadi. Yolg‘onlar so‘rg‘uchini og‘ziga solib qo‘yishgan. Olomon tamshanadi. Uning ko‘zlarini o‘ynatib yaltir-yultir ashyolarni ko‘z-ko‘z qilishadi. Hamma narsa sizlar uchun. Xalq baxt-saodati uchun, bolalar, ayollar uchun deydi dunyo ahli. Ular qachondir makkor pirlari yaratgan yo‘l va uslublardan ustamonlik bilan foydalanadi. Qarang, aldovning eng oliy usuli: go‘yo hamma narsa xalqning bolalari uchun emish. Ovsarlar esa bunga ishonishadi va beshik yo‘rgaklari, hidlangan lattalarini chayayotgan, yigirma yoshida qartayib qolgan xotinini ham ishontiradi. Hali yosharib ketasan, falonchi boyning qizidek, deydi ovsar. Dunyo o‘z-o‘zicha makkor emas, uni makkorlar boshqarishadi. Aldov, makr va yolg‘onlar bilan. Zotan, bu yolg‘onlar – «chiroyli ermaklar» odamning esini og‘diradi. Uni anglashning o‘zi muammo. Muammoligi boisidan odamlar uni hech qachon tushunishmaydi va hayotning murakkabligidan nolishadi. Aslida, «mag‘izi qayg‘udan» va «po‘sti zardan» yasalgan dunyo ermaklarining haqiqatini angab yetish mushkul savdo. Buni hamma ham anglab yetolmaydi. Biz ovsarlar hayotning murakkabliklaridan noliganlari xususida gapirdik. Aslida, hayotga asos solgan Buyuk Muallim uni bir ER va bir AYoLdan yaratgan. O‘rtada hech qanday muammo yo‘q. Buyuk Muallim ularga vaqti-vaqti bilan to‘g‘ri yo‘ldan chalg‘ib ketmasliklari uchun ibodat buyurgan, xolos. Davlat qur, davru davron sur, birni qul qil, birni bosib o‘ldir, bir-biringni g‘orat qil, tala, topta, demagan. Bu mudhish murakkabliklar Buyuk Muallimning ishi emas. Bu - iblisga qo‘l bergan odam farzandlarining amali!

Yuqoridagi manzaraning daqiq poetik tasviri. Jaholat olami o‘z sirlarini pinhon saqlaydi. Johillar hamisha etaklari ko‘tarilib, fosh bo‘lishlaridan qo‘rqadilar. Bordiyu ming, millionlar ichidan bir haqgo‘y chiqib, ularning yuzidagi qora shaltoq pardani ko‘tarsa, Xudo urdi. Dor og‘ochi tayyor. Guvoh ham bor, fatvo ham bor. Jallod esa to‘lib yotibdi. Jaholatning qo‘rqinchli tomoni shundaki, u hech kimga shafqat qilmaydi. Mashrabni osadi va unga shunday fatvo topadiki, alamon yana ming yil dor og‘ochiga osib, sazoyi qilish uchun yangi bir Mashrabni qidiradi. Musulmon Halloj bir kechada ming rakat namoz o‘qirdi, uni besh mahal namozni yolchitib o‘qiy olmaydigan shariat ahli dorga osdi va shu yo‘l bilan haqiqatning ko‘zini ko‘r qilmoqchi bo‘ldi. «G‘arib alamon» esa «ichiga tiriklay ko‘milgan ruhlar» bilan «bijg‘ib» yotibdi. Achchiq istioralar nogoh ko‘zingizni ochib yuboradi. So‘zlarning keskin xurujidan dovdirab qolasiz. Shoir bu «bijg‘ib yotgan alamon»ning najot yo‘lini qidiradi:

«Zulfiqor ruh» iborasi ham Shavkat Rahmon majozlari silsilasidagi eng go‘zal topildiq. She’r jismini g‘oyat najib, kutilmagan, original majoz va istioralar bilan jonlantira oladigan shoir har bir she’rida kamida besh-oltita hech bir shoir hech qachon qo‘llamagan majozni topib, uni o‘z o‘rnida mohirlik bilan qo‘llaydi. Agar bordiyu tanqidchilik erinchoqlikni bir chetga yig‘ishtirib qo‘yib, xolisanillo ter to‘ksa, o‘zbek she’riyatida chinakam hodisa bo‘lgan shoirning ijodiy sir-asrorlari olami ularga shunday hayratli chechaklarni taqdim qiladiki, uzoq vaqtgacha uning ta’mini unuta olmaydilar. Noumid shayton. O‘sha kunlar ham kelar. Yuqorida nazardan o‘tkazilgan she’rning nomi «Tariqat» edi. Tariqat – tor ma’noda yo‘l, ravish. Keng ma’noda tasavvuf ma’nosini anglatadi. Ammo bizga anglanishi qiyin bo‘lgan va hanuzgacha nima ekanini birov yolchitib isbotlay olmayotgan «tasavvuf»dan ko‘ra «tariqat» yaqinroq. Shavkat Rahmon tabiatan tariqat ahliga mansub edi. U harchand hech qachon biror sulukka yoxud biror pirga qo‘l bermagan bo‘lsa-da, tabiatan so‘fiymijoz edi.

Kunlarning birida Ispaniyadan kelgan bir guruh mehmonlar Shavkat Rahmonga tariqat ahli zikrini o‘z ko‘zlari bilan ko‘rish imkoniyatini yaratib berishni iltimos qilishadi. Ispanlarning Lorka she’rlarini asliyatdan tarjima qilib yurgan buyuk Naqshband vatandoshidan tariqat ahli zikrini so‘rashlari bejiz emasdi. Zero, buyuk so‘fiylar va salaflar vatani bo‘lmish Buxoroyi sharif dunyoga dong taratgan tariqat maktabi namoyandalarining xoki pokidir. Shavkat Rahmon o‘sha paytda bir qur Toshkentga kelib Hasti Imom masjidida katta zikr halqasi tashkil qilgan «qodiriya» suluki zokirlarining zikridan xabardor edi, ammo, taassufki, bu zokirlarning murshidi hazrat Muhammadjon maxsum (Olloh rahmat qilsin) Tojikistonda istiqomat qilardilar va aksariyat muridlari ham o‘sha yerlik edi. Shavkat Rahmon menga murojaat qildi. Men o‘sha zahoti Tojikistonga bordim va hazrat shayxdan zikr halqasi tasvirlangan videotasmani olib kelib berdim. Ispanlar tasvirni ko‘rishgach, juda xursand bo‘lib vatanlariga qaytib ketishdi. Haqiqatda, yuqorida aytganimdek, Shavkat Rahmonning biror tariqat maktabi bilan maxsus shug‘ullanganligini bilmayman, ammo Sharq falsafiy maktablarining katta bilimdoni bo‘lgan shoirning tasavvufga qiziqmaganligiga ishonish qiyin. Har bir satridan jazba va zikr ufurib turgan shoirning pokiza tiynatida so‘fiylikka botiniy mayl borligiga shubha qilmayman. Shoirning «Tariqat» she’ridagi so‘ngi satrlar bejiz emasdi:

Mardlarning o‘limi ham go‘zal bo‘ladi. Ularning hayoti o‘limdan-da go‘zal. Mashrabning o‘limi, Mansurning o‘limi, Bag‘dodiy va Nasimiyning o‘limi. Ularning o‘lim haqidagi go‘zaldan go‘zal she’riy bashoratlari. Agar o‘lim Mansur yoxud Mashrablar siymosida namoyon bo‘lmaganda, u xiyla tarovatsiz va dahshatli bo‘larmidi...

Turkiston birligi g‘oyasi Shavkat Rahmonning oliy armoni, she’rlarining bosh mavzusi edi. U har doim suhbatlarda, yig‘in yo anjumanlarda ayni ana shu nuqtaga ko‘p urg‘u berardi. Geosiyosiy jihatdan Markaziy Osiyoning mehvarida joylashgan va Turkiston xalqlarining umid-orzusi bo‘lgan o‘zbeklarning bu mintaqadagi tarixiy missiyasi chandon ulug‘ligini teran anglagan shoir xalqlarimizning istiqbol hayoti birlik va yagonalikda ekanini yaxshi his qilardi va o‘zining go‘zal she’rlarida bu ulug‘vor mavzuni qalamga olmoqdan charchamasdi.

Turkistonning sha’n-shukuhi buyuk edi. Shoir uning tarixiy shavkatidan qissalar so‘ylamaydi. Bu shavkat bodiya – sahrolarga sochilib ketdi. Qum barxanlari ostida qolib, garmsellarga yem bo‘ldi. Uning Torobiy va Jaloliddinlari bor edi. Oriyati qilichdek keskir, vataniga jonini hech bir ikkilanmasdan tikadigan jo‘mardlari bor edi. Bari tarixga aylandi. Biroq tarixni ham aldash mumkin. To‘rtta yolg‘onchi bir bo‘lib, uni qayta yozishlari, garangsib turgan qorni och xalqni aldashi hech gap emas. Qoraqum, Qizilqum, Urganch xarobalari oralab kezsangiz, ahyon-ahyon ushalgan maqbara yo mazoru marqadlarga duch kelasiz, ulug‘vor shaharlardan qolgan yodgorliklarga duch kelasiz. Ularning tili yo‘q, aks holda olamni hasratga to‘ldirib qon qusgan bo‘lardilar. Bosqinchilikning eng ayanchli ko‘rinishini boshdan o‘tkazgan Turkiston xalqlari bu gal baloyi oxirzamonga giriftor bo‘lgan edilar. Hamma narsani yo‘q qilib yuborguvchi, yeb-yamlab ketguvchi bu balo Sharqning joniga chang soldi, uning qalbini o‘g‘irladi. To‘rt tomoniga o‘t ketgandek, beyodlik tutunlari qa’rida qolgan xalqlar hamma narsani faromush qildilar.

So‘nggi yuz, ikki yuz yil davomida dunyo xaritasini qayta tuzishga boshlagan avrupoliklar janubdan Osiyo xalqlarini, shimol tomondan ruslar Sharq xalqlarini mustamlakaga aylantirish siyosatini ishlab chiqdilar. Yer yuzi ikki irq tomonidan taqsimlab olindi. Uzluksiz qirg‘inlar nihoyasida 1895 yili Amudaryoda to‘qnashgan ingliz va rus bosqinchilari dunyoni teng taqsimlab olganliklarini tasdiqladilar va olislarga cho‘zilgan daryoni o‘zlari uchun chegaraga aylantirdilar. «Daryoning narigi sohilidagi dunyo seniki, berigi sohilidagi dunyo meniki!..» Bu daryo hozir ham bor va u hozir ham chegara. Tarix shu qadar ayovsiz sinovlarni boshdan kechirdiki, bugun Sharqning qiyofasi butkul o‘zgardi. Endi Amudaryo o‘zanlariga sig‘may oqar ekan, yuz yillik fitnaga yagona guvoh ekanligini yashirib o‘tirmaydi. Endi uning s