Amperning aylanish qonuni
Klassik elektromagnetizmda
Amperning aylanish qonuni ( Amperning kuch qonuni bilan adashtirmaslik kerak) yopiq halqa atrofidagi integral magnit maydonni halqadan oʻtuvchi elektr toki bilan bogʻlaydi. Jeyms Klerk Maksvell (Amper emas) 1861 yilda nashr etilgan " Kuchning jismoniy chiziqlari to'g'risida " maqolasida uni gidrodinamikadan foydalangan holda chiqargan [2] 1865 yilda u o'zgaruvchan tok atamasini qo'shish orqali vaqt o'zgaruvchan toklarga qo'llaniladigan tenglamani umumlashtirdi, natijada zamonaviy qonunning shakli, ba'zan
Amper-Maksvell qonuni deb ataladi, bu klassik elektromagnetizmning asosini tashkil etuvchi Maksvell tenglamalaridan biridir.Shunday qilib, tokli o‘tkazgich va uni qurshab olgan magnit maydoni bir butun elektromagnit hodisaning bir-biridan ajratib bo‘lmaydigan tomonlaridir. Elektromagnit hodisalari asosida yaratilgan elektr dviga-tellari, generatorlar, transformatorlar va shu kabilardan keng foyda-laniladi.
Maksvellning dastlabki aylanish qonuni
1820 yilda daniyalik fizik Xans Kristian Orsted elektr toki uning atrofida magnit maydon hosil qilishini aniqladi, u tok o'tkazuvchi sim yonidagi kompas ignasi igna simga perpendikulyar bo'ladigan tarzda burilganini payqadi. U toʻgʻri oqim oʻtkazuvchi sim atrofidagi maydonni boshqaradigan qoidalarni oʻrganib chiqdi va kashf qildi:
Magnit maydonni rasmda magnit kuch chiziqlari tufayli tasvirlash mumkin (3 a, b - rasm). Doimiy magnitning N va S qutblari bo‘ylab yo‘nalgan berk uzluksiz chiziqlarni magnit kuch chiziqlari deb ataladi (3a - rasm). To‘g‘ri o‘tkazgich-dagi tok atrofida hosil bo‘lgan aylanalardan iborat (3b - rasm). Magnit kuch chiziqlarining boshi va oxiri bo‘lmaydi. Elektr maydon kuch chiziqlari ochiq, uzlukli bo‘lib, musbat zaryadda boshlanadi va manfiy zaryadda tugaydi. Magnit kuch chiziqlarining uzluksizligi tabiatda magnit zaryadlari yo‘qligi va binobarin, magnit tokining sodir bo‘laolmasligidan dalolat beradi.
Bu elektr va magnitlanish o'rtasidagi bog'liqlik bo'yicha ko'plab tadqiqotlarni keltirib chiqardi. André-Marie Amper ikkita tok o'tkazuvchi simlar orasidagi magnit kuchni o'rganib, Amperning kuch qonunini kashf etdi. 1850-yillarda shotlandiyalik matematik fizigi Jeyms Klerk Maksvell bu va boshqa natijalarni yagona matematik qonunga umumlashtirdi. Maksvellning aylanma qonunining asl shakli, u 1855 yilda o'zining "Faraday kuch chiziqlari to'g'risida" maqolasida gidrodinamikaga o'xshatish asosida olingan bo'lib, magnit maydonlarni ularni hosil qiluvchi elektr toklari bilan bog'laydi. U ma'lum bir oqim bilan bog'liq magnit maydonni yoki ma'lum bir magnit maydon bilan bog'liq bo'lgan oqimni aniqlaydi.
Dastlabki elektron qonun faqat magnitostatik vaziyatga, yopiq kontaktlarning zanglashiga olib keladigan doimiy barqaror oqimlarga nisbatan qo'llaniladi. Vaqt o'tishi bilan o'zgarib turadigan elektr maydonlari bo'lgan tizimlar uchun dastlabki qonun (ushbu bo'limda keltirilganidek) Maksvell tuzatishi deb nomlanuvchi atamani o'z ichiga olishi uchun o'zgartirilishi kerak (pastga qarang).
Ekvivalent shakllar
Tushuntirish
Dastlabki elektron qonunining integral shakli magnit maydonning qandaydir yopiq egri C atrofidagi chiziqli integralidir (ixtiyoriy, lekin yopiq bo'lishi kerak). C egri chizig'i o'z navbatida elektr toki o'tadigan S sirtini ham chegaralaydi (yana o'zboshimchalik bilan, lekin yopiq emas, chunki hech qanday uch o'lchovli hajm S bilan o'ralgan emas) va oqimni o'rab oladi. Qonunning matematik bayoni - bu yopiq yo'ldan (sirt integrali) o'tgan oqim tufayli qandaydir yo'l atrofidagi magnit maydonning umumiy miqdori (chiziq integrali) o'rtasidagi bog'liqlik.
4. Amper qonuni. Lorens kuchi. Elektr toki magnit maydoni. Magnit maydoni – elektromagnit maydon namoyon bo‘lishining bir ko‘rinishi bo‘lib, shu bilan farq qiladiki, u harakatdagi elektr bilan zaryadlangan zarra va jismlarga, tokli o‘tkazgichlarga hamda magnit momen-tiga ega bo‘lgan zarra va jismlargina kuch bilan ta’sir qiladi.
1819 yilda Ersted tokning magnit sterlkasiga ta’sir etish hodisasini, 1820 yilda Amper toklarning o‘zaro ta’sir etish hodisasini topdilar. 1831 yilda Faradey elektromagnit induksiya hodisasini kashf etdi. 1834 yilda Lens induktivlangan magnit oqimining teskari ta’sir etish qonunini ifodalab berdi. Fanning shu sohalaridagi taraqqiyoti elektr va magnit hodisalari bir-biridan ajralmas ekanligini isbot etdi. Elektr tokisiz magnit hodisasi va aksincha, magnit hodisasiz elektr toki bo‘lmaydi. Elektr toki tarzida sodir bo‘lgani uchun, albatta, magnit hodisalari ham elektr hodisalari bilan birgalikda sodir bo‘ladi.
uz.wikipedia.org