Amir Sayyid Kulol
Sayyid Mir (Amir) Kulol Buxoriy (XIII asr oxiri, Buxoro yaqini (hozirgi Kogon tumani) dagi Suxor qishlogʻi — 1370-yil) — hanafiy mazhabi olimi, maʼnaviyat ustozi — murshid, buxorolik 7 pirning oltinchisi, naqshbandiya tariqati shayxlari vorisligi oltin zanjirining 15-maʼnaviy halqasiga mansub. Muhammad Bahouddin Naqshbandning ruhiy ustozi.
Buxorodan o‘n bir chaqirimcha uzoqlikdagi Suxor qishlog‘ida tug‘ilgan. Shu yerda tugʻilib oʻsgan, yashagan va vafot etgan. Vafoti sanasi 1370-yil 29-noyabr deb ko‘rsatilgan. Oilasi kulolchilik bilan shug‘ullangan, shuning uchun ularga „kulol“ laqabi qo‘yilgan. Maʼlumki, uning qarindoshlaridan biri Usmonli imperiyasi sultoni Yildirim Boyazidning kuyovi, Bursa aholisining sevimli kishisi Amir Sulton boʻlgan.
Yoshligida kurash bilan shugʻullangan, jismonan baquvvat boʻlgan. Mutasavvuflarning ko‘pchiligi odamlarni islomga yo‘naltirish, shuningdek, ularga yaqinroq bo‘lish maqsadida ko‘pincha odamlar orasida yoki jamiyatda ommabop yoki talabga ega bo‘lgan turli hunar va ko‘nikmalarni egallab, bu kasblar harbiy xizmatga borishda qoʻl kelgan. Aynan shuning uchun ham Usmonli xalifaligida yoshlarni ham jismonan, ham maʼnaviy jihatdan kamol toptirishi uchun kamonchilar uchun alohida tekkelar ochilgan.
Tashqi koʻrinishi
Baland boʻyli va keng yelkali, qoshlari chigirilgan, qosh ostiga koʻzlari chuqur kirib turgan, terisi sargʻish boʻlgan. Uning yuzini oqargan soqoli oʻrab turgan. Juda kamtar va muloyim. Eʼtiroz va oʻjarlikdan uzoq, yoshligida kurashni yaxshi koʻrargan, shuning uchun jismonan baquvvat gavdaga ega. Maʼnaviyatiga kelsak, shariat, tariqat, maʼrifatni olib yurgan hamma narsani o‘ziga singdirgan solih inson sifatida hammaga maʼlum boʻlgan.
Bobo Samosiy bilan tanishuv
Amir Kulolning shayxi Xoʻja Muhammad bobo Samosiy bilan tanishuvi kurash maydonida bo‘lib o‘tgan. Jangchilar orasida o‘zining oliyjanobligi va maʼnaviy qobiliyati bilan ajralib turadigan Amir Kulol ismli kimsa borligini bilgach, Samosiy to‘g‘ridan-to‘g‘ri kurash maydoniga boragan va shu yerda uni topishga umid qilgan. U bilan birga bir qancha muridlari ham borganlar. Ulardan baʼzilari shayxning aniq nima maqsadda yurganini bilmay, oʻz shayxlariga unchalik yarashmaydigan bunday joyga borishni istamaganlar, lekin u bilan bahslasha olmaganlar. Shunda Samosiy ularning dovdirab qolganini payqab: „Maydonda bir odam bor, uning nazari tufayli koʻpchilik toʻgʻri yoʻlga erishayotgan ekan“, degan.
Amir Kulol: „Bizning qahramonlik kuchimiz botqoqqa tushganlarni olib chiqishdan iborat“
Musobaqa chog‘ida jangni kuzatayotgan shayxning o‘tkir nigohi Amir Kulolning nigohiga to‘qnashgan. Ularning ko‘zlari to‘qnash kelganda, fikr-mulohazalarning yashirin suhbati va ikki qalbning izohi bo‘lgan, shundan so‘ng shayx o‘z muridlari bilan maydondan chiqib ketgan.
Bu nigohdan maftun bo‘lgan Amir Kulol shayxning orqasidan yugurib kelib, uning eshigini taqillatgan. Ularning maxfiy uchrashuvida Samosiy unga birinchi maslahatini beradi va shu yerda uni ruhiy shogirdlari davrasiga kiritadi. Shunday qilib, maʼnaviy yo‘l (sayr-u suluk) izdoshiga aylangan Amir Kulol shayxining uyidan izlagan narsasini topadi. Shundan keyin yigirma yil shayxiga xizmat qiladi. Hech narsani yoʻqotmaslik uchun haftada ikki marta shayxiga hamrohlik qilib Sammos va Suhor orasidagi yigirma besh kilometrlik yoʻlni piyoda bosib oʻtgan. Muhammad Bahouddin Naqshband Buxoriy, uning nomi bilan atalgan tariqatda alohida bo‘lim asoschisi, Amir Kulol shogirdi bo‘lgan. Amir Kulol maʼnaviy yo‘l-yo‘riqlarining so‘nggida va lavozimga tayinlangan chog‘ida unga qarata: „O‘g‘lim Bahouddin, ko‘ksimdagi hamma narsani sizga berdim. Imkoniyatlaringiz baland, boring va buyuk odamlarni qidiring!…“ deydi.
Shajarasi
Hazrat Sayyid Amir Kulol ,,Maqomoti Amir Kulol’’ kitobida ,,Sayyid Amir Kulol’’ ning tarixi toʻliq bayon qilingan. Bu kitobning muallifi Shahobiddin Amir Kulolning chevarasi, yaʼni Amir Kulolning Hamza ismli oʻgʻlining nevarasi (qizidan). Amir Kulol ,,sayyidlar’’dan, yaʼni paygʻambar Muhammadning urugʻlaridan. Otasi Amir Hamza boʻlib, Hijozdan (hozirgi Saudiya Arabistoni) Buxoroning Afshona (Peshku tumani) qishlogʻiga koʻchib kelgan.
„Majma al-ansob val ashjar“ shajara qo‘lyozmasi muallifi Xoʻja Abdulqodir ibn Muhammad Amin taʼkidlaganidek, payg‘ambar Muhammaddan Sayyid Amir Kulolgacha bo‘lgan shajara shajarasi quyidagicha boʻlgan:
Oʻgʻillari va izdoshlari
Amir Kulolning to‘rtta o‘g‘li bo‘lib, ularning taʼlim va tarbiyasini, manbalarda aytilganidek, o‘zi tarbiyalagan to‘rt nafar vorisga ishonib topshirgan. O‘g‘illari Burhoniddin, Hamza, Amirshoh va Umar boʻlgan. Burhoniddinning taʼlim va tarbiyasini Naqshbandga, Hamzani o‘z o‘rniga ega bo‘lgan Orif Deggaroniyga, Amirshohni Mavlono Yodgorga, Umarni tarbiyalashni Jamoliddin Dehistoniyga topshirgan.
Tariqat oqsoqollarining shunday bir odatlari boʻlgan: ular fazilatli bo‘lgan hamma narsani o‘zlarida emas o‘zgalarda, har qanday kamchilikni o‘zlarida ko‘rganlar.
Sayyid Amir Kulol maqbarasi
Maqbara Buxorodan 25 km shimolda, Suxor qishlogʻida joylashgan. Hagiografiyalardan birida, shuningdek, „Tuzukoti Temuriy“ apokrifiy asarida yozilishicha, Amir Kulol Amir Temurga duo qilib, uning buyuk kelajagini bashorat qilgan. Avliyoning bu ishi, ayniqsa uning shogirdi Bahouddin Naqshbandning shuhrati Amir Kulol dafn etilgan joyning shuhrat qozonishiga katta hissa qo‘shgan. Biroq, uning qabri ustida biron bir muhim bino qurilmagan. XIXasr boshidagi masjid butunlay vayron qilingan. Mustaqillikning dastlabki yillarida O‘zbekiston hukumati tomonidan avliyo maqbarasi to‘liq restavratsiya qilinib, yirik memorial majmua barpo etilgan. Olimning qabri ustiga ikki gumbazli qabr o‘rnatilgan. Asosiy dafn xonasi kufiy yozuvlari bilan bezatilgan boʻlsa, ikkinchi xona figurali toshlar bilan bezatilgan. Shu bilan birga, darvoza, masjid, ziyoratchilar uchun xonadonlar, marosimlar uchun xonalar, sakkiz qirrali hovuz, balandligi 10,5 m boʻlgan minora qurilib, uning atrofida sayqallangan gʻishtlar va marmar narvonlar bilan qoplangan yoʻllar bilan bogʻ yaratilgasn. Darvozalarning yog‘ochdan yasalgan kanvaslari buxorolik hunarmandlarning o‘ymakorlik namunalari bilan bezatilgan.
Adabiyot
Manbalar
uz.wikipedia.org