Alovuddin Kosoniy
Alovuddin al-Kosoniy (arabcha: علاء الدين الكاساني)
Al-Kosoniy yoki
al-Koshoniy nomi bilan tanilgan. XII asrda yashab oʻtgan sunniy musulmon huquqshunosi. Sunniy huquqshunosligidagi Hanafiy mazhabining nufuzli shaxsiga aylangan va sunniylik anʼanalarida eng keng tarqalgan huquq maktabi asoschilaridan boʻlib qolgan.
„Molik al-Ulamo“ („Olimlar podshosi“) laqabini olgan. Uning asosiy asari "Badaʼi’ as-Sanoʻi’ fi Tartib ash-Sharaʼi’" (arabcha: بدائع الصنائع في ترتيب الشرائع) Hanafiy anʼanasining eng muhim islomiy huquqiy qoʻllanmalaridan biridir.
Hayoti
Yoshligi va turmushi
Al-Kosoniy Farg‘onaning Koson (Kosonsoy) shahridan bo‘lib, unga oʻz qizi Fotima as-Samarqandiyni bergan hanafiy huquqshunosi Alouddin as-Samarqandiyning (vafoti 1144-yil) shogirdi boʻlgan. Kelinlik sovgʻasi sifatida olim kelinning otasiga „Tuhfat al-fuqaho“ ning huquqiy toʻplamiga sharh berishi kerak boʻlgan. „Badoi as-sanoi“ kitobi esa mahr sifatida qabul qilingan.
Faoliyati
Nomaʼlum sanada Kichik Osiyoga hijrat qilgan va Koniyadagi Rum-Saljuqiy turklari saroyida ishlagan. Bu yerda olim boshqa bir faqih bilan tortishib, hukmdor Mas’ud I ga shu qadar zoʻravon koʻrindiki, hukmdor uni saroyda ushlab turishning iloji yoʻq deb hisoblaydi. Bahs mavzusi esa ijtihod boʻlgan. Uning raqibi al-Kosoniyni moʻtaziliy taʼlimotining vakililikda ayblagan. Al-Kosoniy raqibiga musht tushirgach, hukmdor aralashib, bahsni tugattirgan.
Al-Kosoniy saroydagi xatti-harakati bilan saroyda qolish imkoniyatini yoʻqotganligi sababli, hukmdor olimni vazirining maslahati bilan Halabdagi Nuriddin Zangiyga elchi qilib yuborgan. Bu yerda Radiaddin as-Saraxsiyning (vafoti 1149-yil) vorisi, Madrasa Hallaviyaga hanafiy huquqi professori etib tayinlangan.
Keyingi hayoti va oʻlimi
Uning keyingi hayoti haqida koʻp narsa maʼlum emas. Ali al-Qoriyning aytishicha, xotini Fotimaga qattiq bogʻlangan. Qachonki u kishida shubha paydo boʻlib, fatvo berishda xatoga yoʻl qoʻygan boʻlsa, ayol unga toʻgʻri hukmni bildirar va xato sababini tushuntirardi. Al-Kosoniy qobiliyatli huquqshunos boʻlsa-da, Fotima uning huquqiy fikrlarini tuzatgan va tahrir qilgan. Xotinining vafotidan keyin har payshanba kuni kechqurun Halab qal’asidagi Ibrohim ziyoratgohidagi qabrini ziyorat qilgan. 1191-yilda vafotidan keyin xotinining yoniga dafn qilingan.
Ustozlari
Abu al-Mu’in an-Nasafiy va Alouddin as-Samarqandiy kabi taniqli olimlardan tahsil olgan.
Shogirdlari
Shogirdlari orasida Jamoliddin G‘aznaviy ham boʻlgan .
Ilmiy ishlari
Al-Kosoniyning asosiy asari "Badoe’ as-sanoe’ fi Tartib ash-Sharoe’" (arabcha: بدائع الصنائع في ترتيب الشرائع) zamonaviy bosma nashrda etti jilddan iborat qoʻllanmasidir. Bu kitobni al-Kosoniyning ustozi as-Samarqandiyning qoʻllanmasiga yozgan sharhi deyishadi, ammo kitob sharh xususiyatiga ega emas, balki turli huquq sohalarining qatʼiy tizimli bayoni hisoblanadi. Al-Kosoniy har bir bobni kontur bilan boshlaydi, unda qaysi mavzularga murojaat qilmoqchi ekanligini tushuntiradi. Biroq uslubiy ravshan boʻlishiga qaramay, asar maʼlum bir davr mobaynida hanafiy huquqining rivojlanishiga katta taʼsir koʻrsatmagan. Zamondoshi al-Marg‘inoniyning „Al-Hidoya“ sidan farqli o‘laroq, kitob hech qachon sharhlanmagan. Faqat XX asr boshlarida zamonaviy bosma nashrning paydo boʻlishi asarga boʻlgan katta qiziqish uygʻotdi. Shundan beri Hanafiy ilmiy muassasalarida markaziy ahamiyatga ega boʻlib kelmoqda.
Badoidan tashqari al-Kosoniy Qur’on tafsirini ham yozgan va bu kitob qoʻlyozma sifatida hozirda saqlanib qolgan.
Yana qarang
Manbalar
uz.wikipedia.org