Ali va Nino

“ Ali va Nino ” romani 1918–1920-yillardagi Bokudagi musulmon ozarbayjon yigiti va nasroniy gruzin qizi oʻrtasidagi ishqiy munosabatlar haqida. U "Sharq" jamiyati ustidan "Yevropa" hukmronligi yaratgan dilemmalarni o'rganadi va Sovet hokimiyati davridan oldingi Ozarbayjon Demokratik Respublikasi davrida poytaxt Bokuning portretini taqdim etadi. U Qurbon Said tahallusi ostida chop etilgan. Roman 30 dan ortiq tilda 100 dan ortiq nashri yoki qayta nashri bilan nashr etilgan. Kitob birinchi marta E.P. Tal Verlag tomonidan 1937-yilda Vena shahrida nemis tilida nashr etilgan. Asar 1970-yilda qayta kashf etilgan, global tirajdagi, keng tarqalgan adabiy durdona sifatida Ozarbayjonning milliy romani hisoblanadi.

Ali va Ninoning muallifligiga katta qiziqish bor edi. "Qurbon Said" taxallusi ortidagi shaxs kimligi ba'zi tortishuvlarga sabab bo'ldi. Lev Nussimbaum, aka-uka Essad Bey, muallif sifatida 1944-yilda paydo bo'lgan. Tom Reissning 2005-yildagi xalqaro bestselleri “Sharqshunos: Gʻalati va xavfli hayot sirini yechish” asarida Reiss bu roman Nussimbaumning ishi ekanligini, Nussimbaumning 1938–1942-yillardagi yozishmalari va yozuvlari bilan bogʻliq da’voni davom ettirayotganini isbotlaydi. Yusif Vazir Chamanzaminlining mualliflik da'vosi 1971-yilda paydo bo'lgan. Chamanzaminli uchun argument Ozarbayjon xalqaro jurnalining 2011-yildagi “Ali va Nino: Adabiyot ishi” nomli maxsus sonida taqdim etilgan. Unda Betti Bler Nussimbaum shunchaki qoʻlyozmani bezab turganini ta’kidlagan, uning fikricha, Chamanzaminli “asosiy muallif” boʻlishi kerak. Chamanzaminlining o'g'illari va ularning tarafdorlari tomonidan bir necha yillar davomida ilgari surilgan pozitsiya. Romanning mualliflik huquqi egasi Lila Erenfelsning ta'kidlashicha, uning xolasi baronessa Elfrid Erenfels fon Bodmershof kitob muallifi bo'lgan, chunki kitobning nashriyot shartnomasi va keyingi katalogdagi yozuvlari uning Qurbon Said ekanligini ko'rsatgan bo'lsa-da, buni uning muallifligining isboti sifatida qo'llab-quvvatlaganlar kam.

Syujet

Bu 1910-yillarning boshi, Ozarbayjon Rossiya nazorati ostida. Ali Xon Shirvonshir va Nino Kipiani maktabda birga o'qishadi.Ular ko'p yillar davomida bir-birlarini sevishgan. Ali taniqli ozarbayjon oilasiga mansub (nasabi fors) va musulmon. Yevropada ta’lim olganiga qaramay, osiyolik ekanini chuqur his qiladi. Qiz esa, taniqli gruzin oilasiga mansub va Rossiya hukumati unga "malika" unvonidan foydalanishga ruxsat bergan. U nasroniy qiz.

1914-yilda urush boshlanadi. Alining ba'zi musulmon do'stlari rus armiyasiga qo'shilishdi. Lekin u buni nasroniylar urushi deb hisoblaydi. Keyin Usmonli imperiyasi (Turkiya) Rossiya qarshiga urush e'lon qiladi. Usmonlilar musulmon, ammo sunniylar, ozarbayjonlar esa shialardir. Bu biroz noaniqlik va kalajak haqida xavotirlarni tugʻdiradi.

Alining otasi unga Nino bilan turmush qurishiga ruxsat beradi. Ninoning otasi esa, biroz oʻylanib qoladi va ularga bir yildan soʻng turmush qurishni maslahat beradi. Tabiiyki, bundan Aliyning biroz jahli chiqadi. Keyinchalik vaziyatga Alining do'sti (xristian) arman Melek Nacharyan aralashadi. U Ninoning ota-onasiga bu nikoh foydali boʻlishi haqida uqtirishini aytadi. Ammo, kutilmaganda, Nacharyan Ninoni o'g'irlab ketadi. Buni Alining yaqinlaridan biri koʻrib qoladi va unga xabar beradi. Ali esa otda ularning ortidan quvlashga tushadi. Asfaltlanmagan yo'lda Ali Nacharyanning mashinasini quvib o'tadi va uni pichoqlab o'ldiradi.

Nacharyan oilasining qasosidan qutulish uchun Ali Dog'istondagi tog'li qishloqlardan birida yashirinadi. Bir muncha vaqt o'tgach, Nino ham uning yoniga keladi. Ular turmush quradi. Qashshoqlikda, ammo, baxtiyor hayot kechirishadi. Oradan biroz vaqt oʻtgach Bakudan podshoh taxdan agʻdarilgani, hukumatda oʻzgarishlar boʻlgani va Nacharyanlar oilasi koʻchib ketgani haqida xabar keladi. Ali va Nino Bokuga qaytadi.

Boku o'lja qidirayotgan tartibsiz rus qo'shini tomonidan o'rab olingach, Ali himoyachilarga qo'shiladi. Nino boshpana olishdan bosh tortadi va front ortida hamshiralarga yordam beradi. Ammo ular Alining otasi bilan Eronga qochishga majbur boʻlishadi. Ali va Nino Tehronda juda qulay sharoitda qolishadi. Lekin Nino nasroniy boʻlganligi sabab, Erondagi odatlarga koʻnikolmaydi va bundan chuqur norozi boʻladi. Ali Muharram bayramida paradga qo'shiladi va Ninoni qattiq qayg'uga solib uyiga qonga belangan holda keladi.

Urushda turklar Rossiyaga qarshi g'alaba qozona boshlaydilar. Ozarbayjon Demokratik Respublikasi e'lon qilindi va turklar Bokuni egallab oldilar. Ali va Nino Bakuga qaytib kelishadi. Ali Shirvonshir uyini ta'mirlash bilan shug'ullanadi. Ammo turklar sulh tuzishga va chekinishga majbur bo'ladilar va ularning o'rnini ingliz kuchlari egallaydi. Ali va Nino ingliz tilida gaplasha olganligi uchun hukumat tadbirlarida mezbonlik qilishadi. O'zining yashirin tashabbusi bilan Nino ularni Parijdagi elchixonaga joylashtirishni tashkil qiladi. Lekin Ali Bokuni tark etishni istamaydi. Nino unga bo'ysunadi va kechirim so'raydi.

Nino qiz farzand dunyoga keltiradi.

Urush tugaydi va Britaniya qo'shinlari olib chiqiladi. Ammo, ruslar yana bosim o'tka boshlaydi.

Ali va Nino farzandi bilan Ozarbayjonning Ganja shahri yaqinidagi yerlariga boradilar. Ular yangiliklar va voqealardan o'zlarini uzib, juda xursand bo'lishadi. Ammo bu baxtli kunlar uzoqqa choʻzilmaydi. Ruslar Bokuni egallab olishgani va Ganja katta kuch bilan hujumga uchrayotgani haqida xabar keladi. Nino qizi bilan oʻz vataniga qochib ketadi. Biroq Ali ketishdan bosh tortadi. U shaharni himoya qilishda halok bo'ldi. (1920-yilda Ozarbayjon Demokratik Respublikasi quladi va mamlakat Sovet Ittifoqi tarkibiga kirdi.)

Alida asar qarama-qarshi e’tiqod va amallar dunyosida haqiqat va birlikni izlashdir (Islom va Nasroniylik, sharq va gʻarb, keksalar va yoshlar).

Ali va Nino bilan bog'liq san'at, teatr va kino

1998-yilda Amsterdamda joylashgan Egmond Film & Television xodimi Hans de Weers ingliz tilida suratga olinadigan “Ali va Nino” filmi uchun amerikalik hamkorlar izlaydi. Ushbu film ssenarysi Akademiya mukofoti sovrindori ozarbayjonlik ssenariynavis Rustam Ibragimbekov tomonidan yozilgan. De Weers "Gollandiya va Ozarbayjondan 8 million dollarlik byudjetning 30 foizini birlashtirgani" haqida xabar qilingan.

2004-yilda Gollandiyaning Zeppers Film & TV kinokompaniyasi NPS bilan hamkorlikda Gollandiyalik rejissor Jos de Putterning “Alias Kurban Said” nomli 90 daqiqalik hujjatli filmini chiqardi. Filmda roman muallifligi borasidagi kelishmovchiliklar koʻrsatilgan. Varete uni "Ajoyib tarixiy voqea. Unda parchalanib ketgan fotosuratlar, sarg'aygan hujjatlar va 35 mm plyonkaning unutilgan g'altaklari ajoyib ta'sirchan kuchga ega” deb ta6riflaydi. Filmda Avraam Nussimbaum 1913-yilda Nobel firmasiga sotilgan neft quduqlari egasi boʻlganligi haqidagi hujjatli dalillar koʻrsatilgan. Film Tribeka kinofestivalining, Rotterdam xalqaro kinofestivalining va 2005-yilgi Niderlandiya kinofestivalining rasmiy tanlovi edi. Uning musiqasi Niderlandiya kinofestivalida eng yaxshi musiqa uchun sovrinni qo'lga kiritdi.

“Ali va Nino” 2007-yilda Boku shahar teatrida spektakl sifatida ishlangan. 2007-yilda uni sahnalashtirgan Ozarbayjon teatr jamoasi 2012-yilda Moskvada boʻlib oʻtgan xalqaro teatr festivalida ham spektaklni namoyish qilgan.

2010-yil fevral oyida Ozarbayjon axborot agentligi gruziyalik kinorejissor Giorgiy Toradze “Ali va Nino”ning "ijodi" haqida "hujjatli film" suratga olishni rejalashtirayotgani haqida xabar beradi. Xabarda aytilishicha, loyiha “kino produseri Giorgi Sturua tomonidan Ozarbayjon Madaniyat va turizm vazirligiga taqdim etilgan”.

Gruziyalik haykaltarosh Tamara Kvesitadze tomonidan 2007-yilda yaratilgan “Erkak va ayol” deb nomlangan haykalning yaratilishida “Ali va Nino” ilhom manbai boʻlgan. (2007-yilgi Venetsiya biennalesida yaxshi qabul qilingani aytilgan harakatlanuvchi metall haykal 2010-yilda Gruziyaning Batumi shahrida oʻrnatilgan.) Haykaltaroshning veb-saytiga qarang, unda haykal hali ham "Erkak va ayol" deb nomlangan.

2013-yildan boshlab, roman britaniyalik ssenariynavis va dramaturg Kristofer Xemptonning filmiga moslashtirilishi rejalashtirilgan. Asif Kapadia rejissor etib tayinlangan va filmni ishlab chiqarish 2014-yilda boshlanishi rejalashtirilgan Film produseri Haydar Aliyev fondi vitse-prezidenti Leyla Aliyeva.

Mualliflik bahsi

O'nlab yillar davomida Qurbon Saidning shaxsi haqida bahs-munozaralar mavjud edi. Bu taxallusi ushbu roman muallifining kimligini yashirish uchun ishlatilgan.

Hech kim “Ali va Nino”ning mavjud qo'lyozmasini topmagan yoki aniqlamagan. Noshir Lyusi Talning ta'kidlashicha, fashistlar Vena shahriga kirganlarida barcha qog'ozlar ataylab yo'q qilingan. Bunday topilmaga eng yaqin odam Mirey Erenfels-Abeil boʻlib, u 2004-yilda suratga olingan “Qurbon Said taxallusi” filmida Qurbon Said nomi bilan nashr etilgan boshqa romani “Oltin shoxli qiz” qoʻlyozmasining yarmiga ega ekanligini da’vo qiladi. Filmning o'zida esa u qo'lyozmani uyidan topa olmadi va aslida uni o'n yoki yigirma yil davomida ko'rmagan bo'lishi mumkinligini aytdi.

Lev Nussimbaumning mualliflik ishi

Lev Nussimbaumning roman muallifi ekanligi haqidagi da'vo 1944-yilda romanning italyancha tarjimasi paydo bo'lgach, muallifni "Muhammad Esad Bey" deb ko'rsatishi bilan tarqala boshladi. Tom Reiss buni Nussimbaum muallifligining "o'limdan keyingi birinchi restavratsiyasi" deb ta'kidlaydi. (Ushbu italyan nashri doktor Ahmad Giamil Vakka-Mazzara (né Bello Vakka) tomonidan chop etilgan boʻlib, u oʻzini Qurbon Said deb taʼkidlagan va Esad Beyning Lev Nussimbaum ismli yahudiy ekanligini inkor etgan). Roman Jenia Graman tomonidan ingliz tiliga tarjima qilingan va 1970-yilda Random House nashriyotida nashr etilgan. Asar muqaddimasida muallifi Jon Ueyn Qurbon Said nomi ortida turgan shaxsni ismini aytmasdan, Nussimbaumning biografik atributlariga ega ekanligini ta'riflagan. Nussimbaumning muallifi ekanligi haqidagi da'volar shundan keyin vaqti-vaqti bilan takrorlandi.

Ozarbayjonlik tarjimon Charkaz Qurbonov film oxiridagi suhbatdoshlar roʻyxatida “Cherkes Burbanly” deb nomlangan. Cherkes Qurbonov "Qurbon Said taxallusi" filmida "Qurbon Said Muhammad Esad Beyning adabiy taxallusi. Statistik ma’lumotlar va mening tadqiqotlarim shuni koʻrsatdiki, Esad Bey va Qurbon Said yozgan romanlar aynan bir xil uslubda. Hech qanday farq yo'q. Esad Beyning asarida siz Azarbaydshanni (ya'ni Ozarbayjonni) ko'rasiz," deb takidlagan. Film oxiridagi suhbatdoshlar ro'yxatida Qurbon Said taxallusi "Zeydulla Achaev" deb ko'rsatilgan yana bir ishtirokchi “Ehtimol, bu shaxs ko'proq Zeydulla Ağayevdan nomi bilan mashhur bo'lgan, "Ali va Nino"ni ozariy tiliga tarjima qilgan. Muhokamada “Matn nemischa, lekin bu nemis tilining Azerbeidshan [yaʼni ozarbayjon] turi. Esad Beyning nemis tilini haqiqiy nemis hech qachon ishlatmaydi. Jumla tuzilishi uning nemis emasligini ko'rsatadi."

Yusif Vazir Chamanzaminlining mualliflik ishi

Ozarbayjonlik yozuvchi, xalq orasida Yusif Vazir Chamanzaminli nomi bilan mashhur boʻlgan Yusif Vazirning “Ali va Nino” romanining haqiqiy muallifi ekanligi haqidagi da’vo romanning 1971-yildagi turkiy nashrining soʻzboshisida boshlangan. Unda turk tarjimoni Semih Yazichiogʻlu asl noshir E.P. Talning marhum bevasi Lyusi Talga maktub yozgan edi. Unga koʻra, 1920-yillarda bir "kelishgan yigit" kompaniya 1937-yilda nashr etilgan "ko'plab qo'lyozmalarni qoldirgan" (Lyusi Tal bu bayonotni yozganini so'zsiz rad etdi va bu da'volarni "dahshatli da'volar" deb atadi).

Chamanzaminlining oʻgʻillari Oʻrxon va Fikret da’vo qilishda davom etishdi. Ular buni "Ali va Nino"ning ozarbayjon tiliga tarjimasi 1990-yilda nashr etilgandan so'ng targ'ib qila boshladilar. Bundan avval asarning ozarbayjon tiliga tarjimasi 1972-yilda qilingan. Ammo Mirza Xazar tomonidan ozarbayjon tilidagi toʻliq tarjimasi 1990-yilda “Ozarbayjon” jurnalining uchta sonida ketma-ket nashr etilgan. Ushbu nazariyadan so'ng, Chamanzaminli bir qator nashrlarda, xususan, Ozarbayjonda ("Qurbon Said" o'rniga) muallif sifatida ro'yxatga olingan. Muallifi Chamanzaminli deb e’lon qilingan.

2004-yilda Jos de Putter tomonidan suratga olingan “Qurbon Said taxallusi” filmida Yusif Vazirov Chamanzaminlining marhum oʻgʻli Fikrat Vazirov Chamanzaminli muallifligi uchun dalil keltirgan. Uning ta’kidlashicha, Chamanzaminli Nina ismli qiz do'sti bilan ishqiy munosabatda bo'lgan. Romanda "Nino"ga aylangan. U “Hamma oʻzini Qurbon Said deyishi mumkin, lekin Nikolay koʻchasida Nino bilan qanday tanishganini aytib bera olmaydi,” deydi. U otasining “Nino” ismli juvonni uchratganini tasdiqladi: “U Nikolay ko'chasi bo'ylab ketayotgan payt otasi institutdan keladi. Ular xuddi romandagi kabi shu yerda, bogʻda uchrashishdi. Yigit o'n to'qqizda, qiz esa o'n yetti yoshda edi."

Chamanzaminlining 1927-yilda nashr etilgan, koʻrinishidan avtobiografik qissasida 1920-yillarning oʻrtalarida (Chamanzaminli u yerda boʻlganida) Parijda ochlikdan azob chekayotgan yozuvchi boshqa birovning imzosi ostida maqolalar tayyorlab, uning atigi 25 foizini olgani haqida hikoya qiladi. Bler buni Chamanzaminli boshqalarning imzosi ostida paydo bo'lgan asarlar badiiy adabiyotda emas, balki haqiqatda bo'lganiga ishora sifatida taqdim etadi. Fikret Vezirovning aytishicha, Chamanzaminli “Ali va Nino” kitobidagi bolsheviklarga qarshi qarashlar sabab taqibga uchramaslik uchun oʻzining shaxsini Qurbon Said nomi bilan yashirishga majbur boʻlgan. Agar Chamanzaminlida qo'lyozma nusxasi bo'lsa, - deydi Vezirov, u 1937-yilda Chamanzaminlining yondirilishi haqida xabar berganlar orasida bo'lishi kerak. Vezirov oʻtgan asrning 30-yillaridagi maqolaga ishora qildi, uning mualliflari Vezirov tavsifida Nussimbaumning “Esad Bey” nomini qoʻllaganidan norozi boʻlib, “uning tarixga hech qanday aloqasi boʻlmagan pornografiya yozgani va u shunchaki xalqlarni bir-biri bilam urushga qarshi qoʻzgʻatayotganiga e’tiroz bildirdi". Vezirov otasining Eron, Tbilisi, Kislovodsk va Dogʻistonga sayohat qilganini (hammasiga roman qahramonlari tashrif buyurgan) yana bir bogʻliqlik sifatida keltiradi.

Wendell Steavenson o'zining 2002-yilda nashr etilgan "Stories I Stole: From Georgia " kitobida "Kichik Vazirov Lev Nussimbaumni bakuviy emas, firibgar, "charlatan" deb atagan. U sarguzasht xarakteridagi o'n ikki kitob yozgan. Ammo “Ali va Nino”ning bunga aloqasi yoʻq. Uning so'zlariga ko'ra, uning otasi “Ali va Nino”ni yozgan va u erda yashagan amakivachchasi orqali Vena shahrida nashr etishga muvaffaq bo'lgan. Bir-biriga mos keladigan tafsilotlar, muallif haqidagi taxmin va tortishuvlar juda koʻp.

Manbalar

uz.wikipedia.org