Ajall Shams al-Din Omar
.
Sayyid Ajal Shamsiddin Umar al-Buxoriy (forscha: سید اجل شمسالدین عمر بخاری; xitoycha: 赛典赤·赡思丁; pinyin: Sàidiǎnchì Shànsīdīng; 1211—1279) Xitoyning moʻgʻullar boshchiligidagi Yuan sulolasi tomonidan tayinlangan Yunnanning birinchi provinsiya gubernatori.
Hayoti
Shamsiddinning kelib chiqishi oʻrta osiyo|lik eroniy boʻlib, musulmon davlat boʻlgan Xorazmshohlar davlatining Buxoro shahridan edi (hozirgi Oʻzbekistonga toʻgʻri keladi). Xorazmshohlar va moʻgʻullar oʻrtasidagi urushda Chingizxon shaharga hujum qilganda, Sayyid Ajal Shamsiddin Umarning oilasi unga taslim boʻladi. U Ali ibn Abu Tolib va payg‘ambarlar avlodidan boʻlgan, Sayyid Ajalning otasi Kamoliddin, bobosi esa Shamsiddin Umar al-Buxoriy boʻlgan. Marshall Broomhallning yozishicha, „Buxorolik Shamsiddin Muhammad paygʻambarning yigirma yettinchi avlodi boʻlgan“. Sayyid Munkexonning Sichuanni zabt etishida qatnashgan va logistika ishlarini boshqargan. U Yanjindagi (hozirgi Pekin) Yuan sulolasi saroyida xizmat qilgan. Keyinchalik 1274-yilda Dali qirolligini zabt etgandan soʻng Xubilayxon tomonidan Yunnanga yuborilgan 1259-yilda imperator moliya ishlarini boshqargan. Oʻlimidan soʻng Sayyidga Chjxunyi (忠懿) nomi berildi.
Gubernatorlik davridagi siyosati
Sayyid Ajal zamonaviy Kunmin joylashgan „Chjunjin Chen“ deb nomlangan „xitoycha uslubdagi“ shaharga asos solgan. Shaharda buddistlar, konfutsiylar ibodatxonalari va ikkita masjid qurishni buyurgan. Islom, xristianlik, buddizm, daosizm va konfutsiylikni targʻib qilish moʻgʻul diniy siyosatining bir qismi boʻlgan The Confucian temple that Sayyid Ajall built in 1274, which also doubled as a school, was the first Confucian temple ever to be built in Yunnan.. Sayyid Ajal 1274-yilda qurdirgan maktab vazifasini oʻtagan konfutsiylik ibodatxonasi, Yunnanda qurilgan birinchi Konfutsiy ibodatxonasidir.
Sayyid Ajal Yunnanda boʻlgan davrida „rivojlantirish missiyasi“ doirasida Islomni ham, konfutsiylikni ham targʻib qilgan Sayyid Ajal Yunnanni „qoloq va vahshiy“ deb hisoblagan va bu hududni „rivojlantirish“ uchun konfutsiylik, islom va buddizmdan foydalangan.
Yunnanda islom dinining mavjudligi Sayyid Ajalning nomi bilan bogʻliq.
Sayyid Ajal birinchi boʻlib Yunnanga islomni olib kirgan. U konfutsiylik ibodatxonalari va masjidlarni qurishga buyruq berib, konfutsiylik va islomni targʻib qilgan. Sayyid Ajal Yunnanda ham konfutsiy taʼlimini joriy qildirgan.
Shamsiddin Yunnan shahrida koʻplab Konfutsiy ibodatxonalarini qurdirgan va konfutsiy taʼlimini targʻib qilgan. Yunnan provinsiyasida xitoylashtirish siyosatini yoyishga yordam bergani bilan mashhur. U Yunnanda ham bir qancha masjidlar qurdirgan.
Konfutsiylik marosimlari va anʼanalari Yunnanga Sayyid Ajal tomonidan kiritilgan. U tomonidan bir qancha Konfutsiy ibodatxonalari va maktablariga asos solingan. Xitoy ijtimoiy tuzilmalari, xitoycha dafn va nikoh odatlari mahalliy aholiga Sayyid Ajal tomonidan yoyilgan.
Sayyid Ajalning Yunnanda konfutsiychilik va taʼlimni targʻib qilish siyosatidan maqsad mahalliy „varvarlar“ ni „madaniylashtirish“ boʻlgan. Sichuanlik olimlar tomonidan yangi tashkil etilgan maktablarda oʻquvchilarga konfutsiy marosimlari oʻrgatilgan, Konfutsiy ibodatxonalari qurilgan. Yunnan aholisiga konfutsiycha toʻylar, sovchilar, dafn marosimlari, ajdodlarga sigʻinish va Sayyid Ajal tomonidan qavm qilish kabi marosimlar oʻrgatilgan. Mahalliy rahbarlarning „varvar“ kiyimlari oʻrniga Sayyid Ajal tomonidan boshqa sovgʻa qilingan.
Marko Polo ham, Rashiduddin ham Yuan sulolasi davrida Yunnan aholisi koʻp musulmonlar boʻlganini, Rashiduddin esa aholisining barchasi musulmon boʻlgan shaharni „buyuk Yachi shahri“ deb nomlaganini qayd etgan. Yachi Dali shaharlaridan (Ta-li) biri boʻlgan deb taxmin qilingan. Dalida Hui xalqi koʻp boʻlgan.
Uning oʻgʻli Nasriddin Sayyid Ajal vafotidan keyin 1279-yilda Yunnan hokimi boʻlgan.
Tarixchi Jacqueline Armijo-Hussein Sayyid Ajalning konfutsiylashtirish va xitoylashtirish siyosati haqida oʻzining „Sayid Ajal Shamsiddin: Markaziy Osiyodan kelgan musulmon, Xitoyda moʻgʻullarga xizmat qilayotgan va Yunnanga „sivilizatsiya“ olib kelgan“ nomli dissertatsiyasida shunday yozgan: „Janubi-gʻarbiy Xitoyda konfutsiy va islom taʼlimining kelib chiqishi: Yuan davridagi Yunnan va Xitoyda moʻgʻullar qoʻli ostida xizmat qilayotgan buxorolik musulmonning Xitoy va gʻarbiy tarixshunoslikdagi xitoylashtirish va konfutsiylashtirishi bilan bogʻliq“. U Daxueshi masjidi va Siandagi katta masjid kabi koʻplab masjidlarni taʼmirlab, qurdirgan. Sian shahridagi Daxueshi xiyobonidagi masjidda 1523-yilda oʻrnatilgan stela mavjud boʻlib, u masjidning islohoti va qurilishidan dalolat beradi.
Oilasi
Sayyid Ajalning katta oʻgʻli Nasrisddin. Sayyid Ajalning yettinchi avlodi Sayyid Hojiga borib taqaladi.
Sayyid Ajal Muhammad paygʻambarning yigirma oltinchi va Su fei-erhning beshinchi avlodi hisoblanadi. Jami beshta oʻgʻli bor. Sayyidning ikkita qabri bor boʻlib, ulardan biri Yuandagi Vo-er-to shahrida va Shensi provinsiyasi Sian shahridagi yana bir yodgorlikda uning kiyimlari ilingan. „Islomning magnit ignasi“ asarining muallifi Ma Chu (1630—1710) Sayyid Ajal avlodidan boʻlgan. Sayyid Ajalning avlodlariga misol qilib, oʻn beshinchi avlodi — Ma Chju va yigirma beshinchi avlodi — Ma Dexinni keltirish mumkin.
Sayyid Ajal butun Xitoy boʻylab koʻplab musulmonlarning ajdodlari hisoblanadi.
Uning eng mashhur avlodlaridan biri Chjan Xedir.
XIII asrda alohida musulmonlarning taʼsiri, ayniqsa Sayyid Ajal Shamsiddin Umarning taʼsiri juda katta boʻlib, u milodiy 1279-yilda Yunnan shahrida vafotigacha moʻgʻul xonlariga xizmat qilgan. Uning oilasi Yunnanda hamon yashab kelmoqda. Xitoydagi musulmon ishlarida muhim qismini egallagan.
Manbalar
Tashqi havolalar
uz.wikipedia.org