Agsu (shahar)
Agsu ( ozarbayjoncha: Ağsu ) — Ozarbayjonda joylashgan Agsu tumanidagi shahar va poytaxt.
Tarixi
Abbosgulu Boqixonovning taʼkidlashicha, Nodirshoh 1735-yilda Shomaxi aholisini Agsu daryosi boʻyidagi yangi qurilgan shaharga koʻchirish toʻgʻrisida buyruq bergan. Hozirda Agsu shahri ( Agsu tumani markazi) nomi baʼzi manbalarda Yangi Shamaxi sifatida koʻrsatilgan. Bu Shamaxi aholisining Agsu shahriga koʻchirilishi bilan bogʻliq. O'shandan beri tarixiy Shamaxi Eski Shamaxi, Agsu - Yangi Shamaxi deb ataladi.
18-asrda mavjud boʻlgan shahar nomi koʻpincha, “Agsuchay”dan kelib chiqqan holda , Agsu deb koʻrsatilgan. “Xarobiy shahar” – XVIII asr xotirasidagi Agsu shahri xarobalari Agsu shahrining shimolida joylashgan.
S. Bronevskiy shahar qal'a devorlari bilan o'ralganligini, ularning tashqarisida xandaq qazilganligini ta'kidlagan. Qal'aning to'rtburchak va dumaloq minoralari bor edi. Uylarning pastki qismlari yerto'lalardan iborat bo'lib, turar-joylarning yuqori qismlari shu yerto'lalarga qulab tushgan teshiklar - podvallar va uylarning qoldiqlari bor. Turar-joy binolari bir-biriga juda yaqin qurilgan. Ko'chalar tor edi va vagonlar bilan tashish mumkin emas edi. Markaziy ko'chalar nisbatan keng edi.
Agsu shahridan oʻrta asrlarga oid sopol idishlar va Surxayxon nomi yozilgan tanga topilgan. Tanga Nodirshohning shaharni obodonlashtirish haqidagi qaroridan oldin zarb qilingan edi. Ammo bu Agsu shahrining allaqachon mavjud Agsu qishlog'i negizida yaratilish ehtimolini oshiradi. Shu bilan birga, “Xarob shahar”da dastlabki tadqiqotlar davomida Shomaxini Nodirshoh bosib olishidan 100–150 yil avvaliga oid materiallar va sopol buyumlar topilgan. Balki, Nodirshoh qishloq aholisi ko‘chirilganidan keyin qo‘shimcha ishlar uchun buyruq bergandir.
Agsu shahri XVIII asrda mustahkam qal’a devorlari va mudofaa minoralariga ega edi. Shahar asta-sekin rivojlanib, 18-asr oxirida Ozarbayjonning eng yirik shaharlaridan biriga aylandi. V.Leviatovning taʼkidlashicha, Yangi Shamaxi (Agsu) aholisi 10 mingga yaqin boʻlganida, Ganja, Ardabil, Shusha, Nuxa, Boku va boshqa shaharlar aholisi 3-8 mingdan oshmagan edi.
Agsu shahri oʻrta asrlar oxirida Ozarbayjonning ijtimoiy-siyosiy va harbiy hayotidagi yetakchi shaharlardan biri boʻlgan. 1734-yilda Nodirshoh oʻz qoʻshinlari bilan Shamaxiga hujum qildi. Surxayxon shaharni tark etganiga qaramay, Shomaxi aholisi hujumga qarshilik ko'rsatdi. 1734-yil avgustida Nodirshoh qoʻshinlari qarshilikni yengib, shahar yondirildi. 1735-yilda Nodirshoh Agsuchoy boʻyida yangi shahar qurish toʻgʻrisida farmon chiqardi. Yangi shahar qurilgach, Shamaxi aholisi bu yerga ko'chirildi. Bu yerga Shomaxi hukmdorlarining qarorgohlari ham ko'chirilgan.
1743- yilda aholi Nodirshoh bo'yinturug'iga qarshi isyon ko'tardi. Safavilerning yolgʻonchi shahzodalari – I, II, III Som Mirzolar chiqdi. Ulardan ikkitasi Shirvon shahrida faoliyat yuritgan. I Sam Mirzo Surxayxonning ellik minglik askarlari hamrohligida Yangi Shamaxini (Agsuv) egalladi. Nodirshoh qo‘ygan soliqlarni bekor qildi. Lekin Som Mirzo urushda Nodirshohning o‘g‘li Nasrullo Mirzo tomonidan o‘ldirilgan.
II Som Mirzo 1743-yilda Muhammad (Surxayning oʻgʻli) bilan birga Shirvonda katta qoʻzgʻolon koʻtardi. Agsu aholisi Eron rasmiylarini shahardan quvib chiqardi. Ammo uch marta mag‘lubiyatga uchraganiga qaramay, Nasrullo Agsu qal’asini egalladi. Manbaga ko'ra, forslar shaharni o'rab olishgan. Bir necha kundan keyin shahar bosib olindi va odamlar halok bo'ldi. Nodirshoh bu kunni “Alloh ota” (Allohim, menga yordam ber) deb atagan edi.
Nodirshoh vafotidan keyin (1747) mustaqil xonliklar tashkil topdi. Xonliklardan biri Shirvon (1747—1763) boʻlib, uning ustunligi diarxiya edi. Bu vaqtda Ozarbayjonda feodallar oʻzaro kurash olib borgan, 1755 -yilda Shaki xoni Hoji Chalabiyxon mavjud sharoitda Agsu shahrini oʻrab olgan. Hoji Chalabiyxon Agsu atrofidagi urushda og‘ir yo‘qotishdan keyin chekindi. Hoji Muhammad Alixon shahar kalitini unga topshirganiga qaramay, Husayn Alixon o‘z xonligiga qaytdi. 1762- yilda Zaqafqaziya vabo bilan qoplangan.
1763- yilda Agsu va Shamaxi birlashtirildi. Muhammad Saidxon va Agasixon Agsuvni egallab, keyin Hoji Muhammad Alixonni o‘ldirishdi. Poytaxt Agsudan Shamaxiga koʻchirildi. 1767-yilda Fatalixon (Guba xonligi xoni) va Husaynxon (xonlik xoni Shaki) qoʻshilib, Shamaxini ikki tomondan oʻrab oldilar. Ammo Muhammad Saidxon va Og‘asixon qarshilik ko‘rsata olmadilar. Natijada poytaxt Agsuvga ko'chirildi. Shirvonning Sardor va Hasan mulklari Shaki xonligiga, qolgan mulklari Guba xonligiga birlashtirildi.
1769- yilda Agsu shahri Fatali xon (xonlik xoni Guba) tomonidan vayron qilingan, aholisi Shamaxiga koʻchirilgan. Manbalarga ko'ra, qisqa vaqt ichida barcha aholi Shomaxiga joylashtirildi. S.Gmelin Agsuda boʻlganida vayron boʻlgan binolardan boshqa hech narsa topa olmaganini taʼkidladi.
Sayohatchilar M.Bibershteyn, S.Bronevskiy va boshqalarning yozma maʼlumotlariga koʻra, Fatalixon aholini deportatsiyaga majburlaganida, baʼzi koʻchalar huvillab qolgan. Keyingi yillarda Agsu shahri hujumlarga uchradi. Ayniqsa, Og‘a Muhammad Shoh Gajar Ozarbayjonga yurish qilganida, omon qolgan aholi Guba va boshqa viloyatlarga ko‘chib kelgan, omon qolmaganlar esa yo‘q qilingan. Demak, Nodirshoh asos solgan Agsu shahri Muhammadshoh Gajar ogʻa tomonidan vayron qilingan.
Agsu shahri XVIII asrda bir necha bor feodal xurujlariga uchragan. Tez-tez deportatsiya qilish, vayronagarchiliklar aholini shaharda yashashdan hafsalasi pir bo'ldi. Shu sababli, aholi maftunkor binolar, qabrlar, masjidlar, hammomlar, ijtimoiy va rasmiy binolar qurishga tayyorgarlik ko'rmagan. 1967- yilda Agsu shahar tipidagi aholi punkti maqomiga ega bo'lgan bo'lsa, o'sha yili shahar maqomi berilgan.
Agsu 1943- yil 8- oktyabrdan maʼmuriy-hududiy okrug sifatida faoliyat yuritib kelmoqda.
Madaniyati
Sport
Shaharda bitta professional futbol jamoasi bor, " Agsu " hozirda Ozarbayjon futbolining ikkinchi toifasi, Ozarbayjon Birinchi divizionida raqobatlashmoqda .
Manbalar
Havolalar
uz.wikipedia.org