Afgʻonistonda ayollar
Afgʻonistonda ayollar hayoti va ularning huquqlari doimiy ravishda vaqti vaqti bilan siyosiy tuzum holatiga koʻra oʻzgarib turgan. 1920-yillarda qirol Omonullaxon mamlakatni modernizatsiya qilishga urinishlarni amalga oshirdi. Nihoyat, 1964-yilda qabul qilingan Konstitutsiyaga binoan ayollar rasman tenglikka erishdilar. Biroq, ushbu huquqlarga 1990-yillardagi fuqarolar urushi davrida goh mujohidlar, goh Tolibon kabi turli vaqtinchalik rejimlar qator cheklovlar qoʻydi. Birinchi Tolibon rejimi (1996—2001) davrida ayollar fuqarolik huquqlari nuqtai nazaridan juda kam yoki umuman huquqlarga ega emas edilar. Qoʻshma Shtatlardagi 11-sentyabr hujumlaridan soʻng Tolibon hokimiyatdan chetlashtirilgach, Afgʻoniston Islom Respublikasi davrida ayollar huquqlari asta-sekin yaxshilanib bordi. 2004-yilgi Konstitutsiyaga koʻra ayollar de-jure erkaklar bilan teng huquqli deb e'lon qilingan.
2021-yil avgustida Tolibon Afg‘onistonni qayta egallab olganidan so‘ng ko‘pchilik o‘smir qizlarning o‘rta maktabga borishiga yana to‘siq qo‘yildi. Ayollarning sog‘liqni saqlash, taʼlimdan tashqari ko‘plab sohalarda ishlashi taqiqlandi. Ayollarga jamoat joylarida yuzini toʻsib yurish buyurildi. 70 kilometrdan ortiq masofani yaqin erkak qarindoshisiz (mahram) bosib oʻtish ham taqiqlandi. 2022-yil iyul oyida Tolibonning yashirin yetakchisi Haybatulloh Oxundzoda xalqaro hamjamiyat tomonidan Tolibon inson huquqlarini cheklayotgani haqidagi tanqid va talablarni inobatga olmay, „islomiy boshqaruv tizimi“ boʻyicha har qanday muzokaralarni rad etdi.
Umumiy koʻrinishi
Afgʻoniston Janubiy Osiyoda joylashgan davlat. Mamlakatda taxminan 34 million aholi istiqomat qiladi. Aholining 15 millionini erkaklar, 14.2 millioni esa ayollar. Afgʻoniston aholisining taxminan 22 foizi shaharlarda, 78 foizi esa qishloqlarda yashaydi. Mahalliy anʼanalarga koʻra, koʻpchilik ayollar oʻrta maktabni tugatgach, turmushga chiqadilar. Ayollarning katta qismi umrining oxirigacha uy bekasi boʻlib qoladi.
Tarixi
Omonullaxondan oldingi davr
Durroniylar imperiyasi (1747—1823) va ilk Barakzay sulolasi davrida afgʻon ayollari patriarxal urf-odatlarga binoan yuzlarini parda orqali toʻsib, cheklangan muhitda yashagan. Bu holat butun Afgʻonistonda mavjud boʻlsa-da, urf-odatlar mintaqalar va etnik guruhlar oʻrtasida biroz farq qilgan. Masalan, koʻchmanchi ayollar yuzlarini yashirishlari shart emas edi. Ular uchun hatto sochlarini koʻrsatib yurishga ham taqiq bo‘lmagan.
Ayollar jamiyatda hech qanday muhim ijtimoiy-siyosiy rol oʻynamasa-da, Oysha Durroniy kabi shoira va yozuvchi sifatida tanilgan ayollar bor edi.
Afgʻoniston hukmdorlari, odatda, qabilaviy nikoh qonunlariga koʻra toʻrt nafargacha ayolga rasmiy uylangan, koʻp sonli norasmiy xotinlardan iborat haramga ega boʻlgan. Qullikdagi haram ayollari kaniz deb atalgan. Kanizlar va ularning bekasi, yaʼni surriyat („xoʻjayin“) gʻulom bacha (amaldor)lar tomonidan qoʻriqlangan. Baʼzi ayollar davlat ishlariga qirollik harami ichidan taʼsir oʻtkazganlar. Zargʻona ona, Mirmon Oysha va Babojon kabilarni misol qilib keltirish mumkin.
Omonullaxon davri
Afgʻonistonning baʼzi hukmdorlari ayollar erkinligi tarafdori boʻlishgan. Ayollar huquqlari bo'yicha amaliy harakatlar ham qilishdi. Xususan, Abdurrahmonxon tomonidan baʼzi kichik miqyosdagi islohotlar amalga oshirildi. U islomdan koʻra qabila urf-odatlaridan kelib chiqadigan baʼzi zulm turlarini, jumladan, bevalarni oʻz qaynilari bilan turmush qurishga majburlash odatini taqiqladi hamda Islom maʼqullagan baʼzi huquqlarni taʼminladi. Masalan, mahalliy qabila urf-odatlarida bevalar meros olish huquqiga ega emas edi. Koʻpincha ayollar huquqi uchun urinishlar muvaffaqiyatsiz tugagan. Biroq, vaqtinchalik boʻlsa ham muhim oʻzgarishlar amalga oshirishga qodir boʻlgan bir nechta rahbarlar bo'lgan. Ulardan birinchisi 1919-yildan 1929-yilgacha hukmronlik qilgan shoh Omonulloh edi. Shoh o‘z davrida mamlakatni birlashtirish, modernizatsiya qilishda bir qancha oʻzgarishlarni amalga oshirdi. U patriarxal oilalarning ayollar ustidan nazoratini kamaytirish maqsadida jamoat joylarida ayollar uchun erkinlikni targʻib qildi. Omonulloh ayollarning bilim olishi muhimligini taʼkidladi. Oilalarda qizlarni maktabga yuborishga undash bilan birga, ayollarning yuzini ochishni ham targʻib qildi. Ularni gʻarbiy kiyim uslubini qabul qilishga koʻndirdi. 1921-yilda majburiy nikohni, erta turmushni va kelinlar uchun qalin pulini bekor qiluvchi qonunni joriy qildi. Afgʻoniston mintaqasidagi oilalar orasida keng tarqalgan koʻpxotinlilikka cheklovlar qoʻydi.
Qirolning rafiqasi Surayyo eri bilan birga ayollar bo'yicha ijtimoiy islohotlarni himoya qilishi norozilikka olib keldi. Podshoh Omonullaxonning taxtdan ketishi jiddiy qarshiliklarga sabab boʻldi. Uning vorisi ayollar uchun yuzga parda tutish tartibini tiklashga majbur bo‘ldi. Ayollar huquqlari sohasidagi islohotlarni toʻxtatdi. Ayollar uyushmasi, shuningdek, ayollar jurnali taqiqlandi, qizlar maktablari yopildi, Turkiyada oʻqishga ruxsat berilgan talaba qizlar Afgʻonistonga chaqirildi, ayollar roʻmol oʻrashga va yuziga parda tortishga majbur qilindi. Erkaklar uchun koʻpxotinlilik qayta joriy etildi.
Muhammad Zohir Shoh davri
Vorislar Muhammad Nodirshoh va Muhammad Zohirshoh bu masalada ehtiyotkorroq harakat qilishdi. Ayollar huquqlarini moʻtadil va barqaror ravishda yaxshilash uchun islohotlar amalga oshirishdi. 1931-yilda Kobuldagi Masturat ayollar kasalxonasida ayollarning dars olishiga ruxsat berildi. Baʼzi qizlar maktablari qayta ochildi. Qizlar uchun birinchi oʻrta maktabga qarshi har qanday noroziliklarning oldini olish uchun rasman „Hamshiralik maktabi“ deb qayta nomlangan. Ayollar yana omma oldida ro‘mol o‘rashga majbur qilingan bir paytda Afg‘onistonning yuqori tabaqa vakillari orasida ayollarning yuzini ochishi yakka tartibda qabul qilingan. Yuqori tabaqa ayollari chet elda roʻmoldan foydalanmaganlari uchun Afgʻonistonga qaytganlarida Kobul xalqaro aeroporti xizmatchilari ularga chodra (roʻmol) yetkazib berishgani qayd etilgan.
Ikkinchi Jahon urushidan keyin hukumat modernizatsion islohotlar zarur deb hisobladi. Bu esa davlatda ayollar harakatining qayta jonlanishiga olib keldi. 1946-yilda hukumat tomonidan qoʻllab-quvvatlanadigan Ayollar farovonligi uyushmasi (WWA) qirolicha Humayra Begim homiyligida tashkil etildi. Uyushma qizlar uchun maktab darslari va ayollarga kasbiy darslar tashkil qilar edi. 1950-yildan 1951-yilgacha Kobul universitetiga talabalar qabul qilindi.
1953-yilda Muhammad Dovudxon Bosh vazir etib saylanganidan soʻng ayollarga koʻproq jamoatchilik ishtirokini taʼminlaydigan ijtimoiy islohotlar ragʻbatlantirildi. Dovudxonning maqsadlaridan biri ayollarga ikkinchi darajali fuqaro sifatida munosabatda boʻlgan oʻta konservativ, islomiy anʼanalardan xalos boʻlish edi. Oʻz davrida modernizatsiya yoʻlida sezilarli yutuqlarga erishdi.
Bosh vazir ayollarni ozod qilishni ehtiyotkorlik bilan tayyorlab bordi. 1957-yilda Kobul radiosida ishchi ayollarni tanishtirish va Qohiradagi Osiyo ayollar konferensiyasiga ayollar delegatlarini yuborish, qirq nafar qizni hukumat kulolchilik zavodiga, ayollarni davlat telekommunikatsiyalar agentligida qabulxonaga va telefon operatorligiga, 1958-yilda esa Aryana Airlines aviakompaniyasiga styuardessa sifatida ishga joylashtirdi.
Ushbu islohotlar gʻalayonlarsiz kutib olingach, hukumat juda ziddiyatli qadamni tashlash vaqti keldi deb hisobladi. 1959-yilda ishlayotgan ayollar, masalan, radio diktorlari, ish joylariga yuzini parda bilan yopib emas, aksincha, palto, sharf va shunga oʻxshash gʻarbcha uslubdagi kiyimda kelishlari talab qilingan. Shu tariqa Kobul koʻchalarida roʻmolsiz ayollar koʻrinish bera boshlagan. 1959-yil avgust oyida, Jeshin festivalining ikkinchi kunida Qirolicha Humayra Begim va malika Bilqis bosh vazirning rafiqasi Zamina Begim bilan birga harbiy paradda ishtirok etdi. Bir guruh islomiy ulamolar bosh vazirga norozilik maktubi yo‘llab, shariat qoidalariga amal qilishni talab qilishdi. Bosh vazir ularni poytaxtga taklif qildi va islom dini muqaddas kitobi, ya'ni Qur'onda haqiqatan ham burqa (yopinishni) talab qilinganiga dalil so'radi. Din arboblari bunday dalil topa olmagach, bosh vazir qirollik oilasining ayol aʼzolari bundan buyon ro‘mol o'ramasliklarini, chunki islom shariati buni talab qilmaganini eʼlon qildi. Chodra hech qachon taʼqiqlanmagan boʻlsa-da, qirolicha va Bosh vazirning rafiqasiga hukumat amaldorlarining xotinlari va qizlari, shuningdek, Kubra Nurzay va Masuma Esmati-Vardak bilan birga yuqori va oʻrta sinfdagi boshqa shahar ayollari ham ergashdi.
Afgʻonistonning 1964-yilgi Konstitutsiyasi ayollarga teng huquqlar, jumladan saylovda qatnashish huquqini berdi. Shaharlarda ayollar ro'mol o'ramasliklari, davlat lavozimlarida xizmat qilishlari, olim, oʻqituvchi, shifokor va davlat xizmatchisi sifatida ishlashlari mumkin edi. Afgʻonistonda 1960-yillarda birinchi ayol vazirlar boʻlgan. Jamila Faruq Rushna Afgʻonistondagi birinchi ayol sudya boʻlgan (1969). Ayollar ommaviy axborot vositalari va koʻngilochar sohalarda ham ishlay boshladilar. Ruxshona 1960-yillarda mashhur boʻlgan birinchi afgʻon estrada xonandalaridan biri, Safiya Tarzi esa birinchi afgʻon modelyeri sifatida xalqqa tanilgan.
Biroq, Ayollar farovonligi uyushmasi (WWA) saʼy-harakatlariga qaramay, ayollarning aksariyati bu imkoniyatlardan chetda qolishda davom etdi. Chunki islohotlar shaharlardan tashqariga taʼsir koʻrsata oladigan darajada jadal ketmayotgandi va asosan shahar elitasi ayollariga tegishli edi. Qishloqlar aholisi patriarxal, qabilaviy jamiyat boʻlib, qishloq ayollarining hayotiga shaharlarda sodir boʻlayotgan oʻzgarishlar taʼsir qilmagan.
1977-yilda Mina Keshvar Kamol Afgʻoniston ayollari inqilobiy assotsiatsiyasini (RAWA) tashkil etgan. RAWA hozir ham Afgʻoniston-Pokiston mintaqasida faoliyat yuritadi.
Kommunistik davr
Muhammad Dovudxon hukumatini agʻdargan Savr inqilobidan keyin Afg'oniston Demokratik Respublikasi (1978-1987) va Afgʻoniston Respublikasi (1987-1992) davrida feministik islohotlar orqali misli koʻrilmagan natijalarga erishish koʻzlanilgandi. Kommunistik mafkura gender tengligi va ayollar huquqlarini rasman yoqlab chiqdi va kommunistik hukumat buni Afgʻonistonning shahar va qishloqlarida barcha sinflarda amalga oshirishga harakat qildi, ammo muvaffaqiyatga erishilmadi.
1978-yilda Nur Muhammad Tarakiy boshchiligida hukumat ayollariga bir qancha huquqlar berildi. Bunga misol ular oʻzi istagan insonga turmushga chiqishi va xohlagan kasbi boʻyicha ishlashlari mumkin edi. Hukumatning ayollar uchun erkinlik siyosati Democratic Womenʼs Organisation of Afghanistan (DOAW) va keyinchalik Afghan Womenʼs Council (AWC) tomonidan qoʻllab-quvvatlanib, uni amalga oshirishga harakat qildi. 1989-yilgacha AWCni Masuma Esmati-Vardak hamda sakkiz ayoldan iborat xodimlar tomonidan boshqarilgan. AWC deyarli barcha viloyatlarda 150 000 ga yaqin aʼzolari va idoralariga ega edi. AWC Afgʻonistondagi ayollarga savodsizlikka qarshi kurashda ijtimoiy xizmatlar koʻrsatdi. Kotiblik, sartaroshlik va ishlab chiqarish sohalarida kasbiy taʼlim berdi.
Kommunistik davrda ayollar huquqlari Afgʻoniston hukumati tomonidan ham, Sovetlar tomonidan ham qoʻllab-quvvatlangan. Monarxiya davridagi ayollarning huquqlari shahar elitasi ayollari bilan cheklanganidan farqli oʻlaroq, kommunistlar ayollar huquqlarini jamiyatning barcha tabaqalariga, shuningdek, qishloq ayollari va qizlariga ham kengaytirishga harakat qilishdi.
Kommunistik hukumatning qishloqlarda ayollar erkinligini mafkuraviy taʼminlashi ayollarning savodxonligini oshirish va qizlarni majburiy maktabda oʻqitish koʻrinishida edi, ammo bu islohotlarga nisbatan pushtun qabilalari yashaydigan hududlarda qattiq qarshiliklar koʻrsatildi. Kommunistlar haligacha qishloqlarda keng tarqalgan patriarxal urf-odatlarni, masalan, kelin uchun qalin pulini bekor qildilar va qizlarning turmushga chiqish yoshini oʻn olti yosh qilib belgiladilar. Afgʻoniston qishloqlarida patriarxal tuzum mahalliy madaniyatning kuchli qismi edi. Maktabga borish uchun qizlar uyni tark etishlari kerak edi va shuning uchun maktab juda shafqatsiz narsa sifatida koʻrindi. Qizlar bilan bir qatorda oʻgʻil bolalarni ham majburiy maktabda oʻqitish siyosati konservativ qishloq aholisi tomonidan kuchli norozilik bilan kutib olindi. Mujohidlar, islom partizanlari tomonidan Sovetlar va kommunistik rejimga nisbatan qarshilik koʻrsatishga hissa qoʻshdi.
Konservativ qishloq aholisi shahar aholisini qisman degeneratsiyaga uchragan, chunki ayollarning emansipatsiyasi, shaharlik ayollar erkaklar bilan birgalikda jamoat hayotida ishtirok etishlari, ayollar uchun taʼlim va shu bilan bir qatorda, ayollarning huquqlarini taʼminlash tufayli shahar aholisini qisman kommunizm va ateizm bilan bogʻlash kerak deb hisoblandi.
Ayollarni emansipatsiya qilish siyosatning bir qismi boʻlsa-da, bu siyosat har qanday insonparvarlik tamoyilidan koʻra partiyaga foyda keltirish maqsadida joriy qilingan. Anahita Ratebzad, Masuma Esmati-Vardak va Salcha Faruq Etemadi kabi bir nechta istisnolardan tashqari, aksariyat ayollar partiya iyerarxiyasining yuqori emas, balki quyi va oʻrta darajasida faol boʻlgan. Kommunistik tuzum davrida minglab shaharlik ayollar PDPA partiyasi, demokratik afgʻon ayollari tashkiloti kadrlari va politsiyalariga yollanib, mujohidlar, islomiy partizanlarga qarshi harbiy janglarda o‘qitildi. Reaksion fundamentalistlar kommunistik rejimni va u himoya qilgan ayollar huquqlarini agʻdarib tashlaydi.
AWC 1987-yilda boshlangan milliy yarashuv muzokaralarida uning qurbon boʻlishidan qoʻrqqan koʻpchilikning nazarida ayollar huquqlarining ramzi boʻlib keldi. Taʼkidlanishicha, 1991-yilda Afgʻoniston boʻylab yetti mingga yaqin ayol oliy oʻquv yurtlarida, 230 mingga yaqin qiz maktablarda tahsil olgan. 190 ga yaqin ayol professor va 22 000 ayol oʻqituvchi bor edi.
Mujohidlar davri
1992-yilda Muhammad Najibulloh boshchiligidagi hukumat Afgʻoniston Islomiy Davlatiga aylandi. Gulbuddin Hikmatyor Kobulda „Islomiy davlat“ga qarshi bombardimon kampaniyasini boshlaganida Afgʻonistondagi urush yangi bosqichda davom etdi. Toʻrt yillik shiddatli fuqarolar urushi paytida bir qancha ayollar oʻgʻirlab ketilgan va ularning baʼzilari zoʻrlangan.
Mujohidlar kommunistik siyosat tomonidan qoʻllab-quvvatlangan ayollar ozodligi tufayli kommunistik rejimni qisman xudosiz va islomga qarshi deb bilishgan va hokimiyatda boʻlganlarida, ularning maqsadi jamiyatni islomlashtirish uchun kommunistik rejim davrida ayollar ega boʻlgan erkinlikni bekor qilish edi. „Islomiy davlat“ tashkil etilganda qoʻyilgan cheklovlar „alkogolli ichimliklarni taqiqlash va ayollar uchun baʼzan ramziy roʻmol kiyish“ edi. 1993-yil 27-avgustda Oliy sud huzuridagi Hukumatning tadqiqot va qarorlar boshqarmasi davlat organlari davlat amaldorlariga o‘z ishidagi barcha ayollarni ishdan bo‘shatish to‘g‘risida buyruq chiqardi:
Ayollar oʻta zarurat boʻlmasa, uylarini butunlay tark etmasliklari kerak, bu holda ular oʻzlarini toʻliq yopishlari, jozibali kiyim va bezak aksessuarlarini kiymasliklari, atir-upa surmasliklari, zargarlik buyumlari shovqin tugʻdirmasligi, nafis yoki mag'rurlik bilan va yo'lakning o'rtasida yurmaslik; begonalar bilan gaplashmaslik; baland ovozda gapirmaslik yoki jamoat oldida kulmaslik; va ular har doim uydan chiqish uchun erlaridan ruxsat so'rashlari kerak.
Aslida esa bu farmon faqat qogʻozda qoldi, chunki hukumat oʻzlari xohlagan siyosatni amalga oshirish uchun mamlakat ustidan yetarlicha nazoratga ega emas edi. Shunday qilib, 1964-yilgi konstitutsiyaning farmonga va liberal qoidalariga qaramay, ayollar ish joylarida qolishdi. Turli islomiy partiyalar hukmronlik uchun bir-birlari bilan kurashayotgan beqaror siyosiy vaziyatda Kobuldagi ayollar uylaridan, ish joylaridan va idoralaridan oʻgʻirlab ketilgan va bir-biriga raqib boʻlgan mujohidlar guruhlari tomonidan turli xil zoʻravonliklarga uchragan. Mujohidlar ongini zaharlangan deb hisoblaganlari uchun ko‘plab o‘qimishli, ziyoli ayollar o‘g‘irlab ketilgan va o‘ldirilgan.
Hikmatyor 1996-yilda Afg‘oniston bosh vaziri sifatida „Islomiy davlat“ safiga qo‘shilganidan so‘ng, ayollarga ko‘proq cheklovlar qoʻyila boshladi. U televizorga chiqqan ayollarni ishdan boʻshatishni talab qildi.
Afgʻonistonning birinchi Islom amirligi
Ularning yetakchisi Mulla Umar singari Tolibon askarlarining aksariyati qoʻshni Pokistondagi vahhobiy maktablarida oʻqigan kambagʻal qishloq aholisi edi. Bu guruhga pokistonlik pushtunlar ham qo‘shildi. Tolibon ayollarning ishga borishi taqiqlangani va ular oila aʼzolaridan biri hamrohligida bo‘lmasa, uylarini tark etmasliklarini eʼlon qildi. Tashqariga chiqqanlarida, ular butunlay yopiladigan burqa kiyishlari kerak edi. Ayollarga rasmiy taʼlim olish taqiqlandi va uyda oʻtirish majburiyati qoʻyildi.
Tolibonning besh yillik hukmronligi davrida Afgʻonistonda ayollar uy qamogʻiga olindi koʻpincha derazalarini hech kim koʻrmasligi uchun boʻyashga majbur qilishdi. Bir paytlar yuqori lavozimlarni egallagan baʼzi ayollar omon qolish uchun bor-yoʻgʻini sotishga yoki tilanchilik qilishga majbur boʻlgan. Birlashgan Millatlar Tashkiloti Tolibon hukumatini tan olishdan bosh tortdi. Qoʻshma Shtatlar ogʻir sanksiyalar kiritdi, bu esa iqtisodiy tangliklarga olib keldi.
Tolibon rejimidan oldin koʻpchilik oʻqituvchilar ayollar boʻlganligi sababli, ayollarning ish bilan taʼminlanganligi boʻyicha yangi cheklovlar oʻqituvchilarning yetishmasligini keltirib chiqardi, bu oʻgʻil bolalar va qizlarning taʼlim olishiga katta taʼsir koʻrsatdi. Ayollarga koʻp ishlar, jumladan, oʻqituvchilik qilish taqiqlangan boʻlsa-da, tibbiyot sohasida ishlashni davom ettirishga ruxsat berildi. Buning sababi, Tolibon ayollarni faqat ayol shifokorlar davolashini talab qilgan.
Tolibon va Al-Qoidaning bir qancha qo‘mondonlari Pokistonda odam savdosi, ayollarni o‘g‘irlab ketish va ularni majburiy fohishalik va qullikka sotish bilan shug‘ullangan. Time jurnali shunday yozadi: „Tolibon koʻpincha ayollarga qoʻygan shafqatsiz cheklovlar aslida qarama-qarshi jinsni hurmat qilish va himoya qilish usuli ekanligini taʼkidlaydi. Tolibonning Afg‘onistonda o‘z hukmronligini kengaytirgan olti yil davomida qilgan xatti-harakatlari bu daʼvoni masxara qildi“.
Afgʻonistonning Ikkinchi Islom Amirligi
2001-yil oxirida Qoʻshma Shtatlar Afgʻonistonga bostirib kirdi va Hamid Karzay boshchiligidagi yangi hukumat tuzildi. Uning tarkibiga 1990-yillardan oldingi hukumat tarkibidagi ayollar ham kirgan. 2004-yilgi yangi konstitutsiyaga ko‘ra, Xalq palatasida 250 o‘rinning 27 foizi ayollar uchun ajratilgan.
2012-yil mart oyida Prezident Karzay Ulamolar kengashi tomonidan chiqarilgan „axloq kodeksi“ni maʼqulladi. Baʼzi qoidalarda „ayollar erkak vakilsiz sayohat qilmasliklari va maktab, bozor, idoralarda begona erkaklar bilan muloqot qilmasliklari kerak“ deb taʼkidlangan. Karzayning aytishicha: „Qoidalar islom qonunlariga to‘g‘ri keladi va axloq kodeksi afg‘on ayollari guruhi bilan maslahatlashgan holda yozilgan“. Huquqiy tashkilotlar va faol ayollarning aytishicha, Karzay ushbu odob-axloq kodeksini maʼqullash bilan 2001-yilda Tolibon hokimiyatdan qulaganidan beri ayollar huquqlari sohasida erishilgan yutuqlarni xavf ostiga qoʻyadi.
Afgʻon ayollarining umumiy ahvoli 2000-yillarda, yirik shaharlarda yaxshilandi, ammo mamlakatning qishloq joylarida yashovchi ayollar hali ham koʻplab muammolarga duch kelishdi. 2013-yilda hindistonlik ayol yozuvchi Sushmita Banerjee Paktika viloyatida Tolibon diktalariga qarshi chiqqani uchun jangarilar tomonidan o‘ldirilgan. U afg‘on tadbirkoriga turmushga chiqqan va Afg‘onistonga ko‘chib kelgan. 1995-yilda Tolibon tomonidan ikki marta hujumga uchragandan soʻng Hindistonga qochib ketgan. Uning qochish haqidagi hikoyasi Bollivudning „Escape from Taliban“ („Tolibondan qochish“) filmiga aylandi.
Hukumatning 2011-yilgi hisobotida akusherlik oqmasi tashxisi qoʻyilgan ayollar va qizlarning 25 foizi 16 yoshdan kichik boʻlganligini aniqladi. 2013-yilda Birlashgan Millatlar Tashkiloti ayollarga nisbatan zoʻravonlikning 20 foizga oshganini koʻrsatuvchi statistikani eʼlon qildi. Bu asosan konservativ din va madaniyat tomonidan oqlangan oiladagi zoʻravonlik tufayli. 2014-yil fevral oyida Afg‘oniston hukumatning ayrim oila aʼzolarini oiladagi zo‘ravonlik guvohi bo‘lishga majburlash imkoniyatini cheklovchi moddani o‘z ichiga olgan qonunni qabul qildi. Human Rights Watch 2009-yilda qabul qilingan „Ayollarga nisbatan zo‘ravonlikka barham berish to‘g‘risida“gi qonun ijrosini „bajarilmayotgan“ deb baholab, ayrim holatlar eʼtibordan chetda qolganini taʼkidladi.
Afg‘oniston qonunchiligiga ko‘ra, butun mamlakat bo‘ylab ayollarning mashina haydashiga ruxsat berildi. Shuningdek, ularga Olimpiya oʻyinlari va robot musobaqalari kabi baʼzi xalqaro tadbirlarda qatnashishga ruxsat beriladi. Inson huquqlari tashkilotlari, jumladan, Human Rights Watch va Amerika Qoʻshma Shtatlarining Xalqaro diniy erkinlik boʻyicha komissiyasi mamlakatdagi ayollar huquqlaridan xavotir bildirgan. Jorjtaun Tinchlik va Xavfsizlik instituti Afg‘onistonni ayollar uchun eng yomon davlatlardan biri deb hisoblaydi.
Afg‘oniston prezidenti Ashraf G‘ani tomonidan imzolangan yangi qonunga ko‘ra, afg‘on ayollariga farzandlarining tug‘ilganlik haqidagi guvohnomalari va shaxsiy guvohnomalariga o‘z ismlarini yozishga ruxsat berildi. Bu qonun afg‘on ayollari huquqlari faollari, jumladan, ijtimoiy tarmoqda #WhereIsMyName xeshtegi ostida tashviqotlar olib borgan Laleh Usmoniy uchun tugʻilganlik guvohnomasiga onasining ham ism-shariflari kiritilishi katta g‘alaba bo‘ldi.
Afgʻonistonning Ikkinchi Islom Amirligi
2021-yil avgust oyida Afg‘oniston prezidenti Ashraf G‘ani va Qo‘shma Shtatlar mamlakatni tark etdi. Tolibon nazoratni o‘z qo‘liga oldi va butunlay erkaklardan iborat yangi hukumat tuzdi. Muvaqqat hukumat xalqaro miqyosda tan olinmagan, chunki xalqaro hamjamiyat tan olishni ayollar va ozchiliklarning huquqlarini hurmat qilish bilan bogʻlagan. Tolibon ayollar huquqlari hurmat qilinishiga qayta-qayta kafolat berganiga qaramay, ularning taʼlim olishi va ishlashiga qatʼiy cheklovlar qo‘yilgan. Ayrim hududlarda Tolibon ayollarni umuman ishlashni to‘xtatishga majbur qilgan. Quyi sinflarda taʼlim faqat jinsi boʻyicha ajratilgan sinflarda tiklandi. Yuqori sinflarda (7 dan 12 gacha), oliy oʻquv yurtlarida qizlar va ayollar uchun darslar toʻxtatildi. 27-sentabr kuni Kobul universitetining yangi rektori Muhammad Ashraf G‘ayrat ayollarning universitetga o‘qish yoki ishlash uchun qaytishi taqiqlanganini eʼlon qildi. Tolibon bu choralarning sababi sifatida xavfsizlik bilan bogʻliq muammolarni koʻrsatdi, biroq qizlarning maktabga qaytishiga qanday sharoitlarda ruxsat berilishini aniqlamadi.
Tolibonning yangi muvaqqat vazirlar mahkamasida na vazir, na vazir o‘rinbosarlari sifatida birorta ayol bor edi. Xotin-qizlar ishlari vazirligi tugatildi. Bu eʼlonlardan keyin ayollarning, ayniqsa Kobuldagi norozilik namoyishlari Tolibon xavfsizlik kuchlari tomonidan zoʻravonlik bilan kutib olindi.
2022-yilning may oyida Ezgulikni targ‘ib qilish va nopoklikning oldini olish vazirligi Afg‘onistondagi barcha ayollar jamoat joylarida to‘liq badanini yopuvchi kiyim (burqa yoki faqat ko‘zni qoldiradigan niqob bilan bog‘langan abaya) kiyishni talab qiluvchi qarorni eʼlon qildi. Farmonda aytilishicha, ayol qarindoshlarining qonunga rioya etishini taʼminlamagan erkak „vasiylar“ga nisbatan jarimaga tortish, qamoq muddati yoki davlat ishidan boʻshatish kabi choralar koʻriladi. Huquq tashkilotlari, jumladan, BMTning Afg‘onistondagi missiyasi bu qarorni keskin tanqid qildi. Bu qaror Islom Amirligining xalqaro miqyosda tan olinishi imkoniyatlariga salbiy taʼsir koʻrsatishi kutilmoqda.
Afgʻon ayollariga nisbatan zoʻravonlik
Afgʻonistondagi koʻplab ayollar zoʻravonlikning kamida bitta turini boshdan kechirishadi. 2015-yilda Jahon sogʻliqni saqlash tashkiloti Afgʻonistondagi ayollarning 90 foizi kamida bitta turdagi zoʻravonlikni boshdan kechirganini maʼlum qildi. Ayollarga nisbatan zoʻravonlik jamiyat tomonidan edi va bu Afgʻonistonda keng tarqalgan. Afgʻonistonda ayollarga nisbatan zoʻravonlik ogʻzaki tahqirlash va ruhiy zoʻravonlikdan tortib, jismoniy zoʻravonlik va noqonuniy oʻldirishgacha boʻlgan.
Qizlar va ayollar go‘daklik davridanoq otalari yoki erlari tasarrufida bo‘ladilar. Ularning harakat erkinligi cheklangan, chunki ular bolaligi va er tanlashlari ham cheklangan. Ayollar va qizlar taʼlim olishdan mahrum, iqtisodiy erkinlikdan mahrum. Nikohdan oldingi va nikohdan keyingi munosabatlarida ularning iqtisodiy va ijtimoiy mustaqilligini taʼminlash qobiliyati oilalari tomonidan cheklangan. Aksariyat turmush qurgan afgʻon ayollari zoʻravonlikka chidashga majbur boʻlishlari borgan sari aniqlashdi. Agar ular zoʻravonlik holatidan xalos boʻlishga harakat qilsalar, ular doimo ijtimoiy stigma, ijtimoiy izolyatsiya, hokimiyat tomonidan uylarini tark etganliklari uchun taʼqiblar va qarindoshlari tomonidan nomus qotillariga duch kelishadi.
Koʻp asrlik patriarxal qoidalar taʼsirida boʻlgan urf-odat va anʼanalar hukmronlik qilmoqda, ayollarga nisbatan zoʻravonlik muammosi tobora kuchayib bormoqda. Aholi oʻrtasida savodsizlikning yuqoriligi bu muammolarga jiddiy tus berdi. Afgʻoniston boʻylab bir qancha ayollar, erlarining ularni haqorat qilishini maqbul deb hisoblaydi. Suiisteʼmollikning umumiy qabul qilinishini bekor qilish EVAWni yaratishning asosiy sabablaridan biri edi.
2009-yilda Ayollarga nisbatan zoʻravonlikka barham berish (EVAW) qonuni imzolandi. EVAW Kobuldagi taniqli ayollar huquqlari faollari yordam bergan bir qancha tashkilotlar tomonidan tuzilgan (masalan, UNIFEM, Huquqlar va Demokratiya, Afgʻoniston ayollari tarmogʻi, Parlamentdagi ayollar komissiyasi va Afgʻoniston Xotin-qizlar ishlari vazirligi.
2015-yilning mart oyida 27 yoshli afg‘onistonlik ayol Farxunda Malikzoda Kobulda g‘azablangan radikal musulmonlar to‘dasi tomonidan Qur’onni tahqirlashda yolg‘on ayblov bilan kaltaklangan va o‘ldirilgan. Bir qator taniqli davlat amaldorlari oʻlimdan soʻng darhol Facebook’ga linch qilishni maʼqullash uchun murojaat qilishdi. Keyinchalik maʼlum boʻlishicha, u Qur’onni yoqmagan.
2018-yilda Xalqaro Amnistiya tashkiloti ayollarga nisbatan zo‘ravonlik ham davlat, ham nodavlat subyektlar tomonidan sodir etilganini maʼlum qildi.
2020-yil aprel oyida HRW Afg‘onistonda nogiron ayollar hukumati sogʻliqni saqlash tashkilotlari va maktablarda har qanday kamsitish va jinsiy zo‘ravonlikka duchor bo‘layotgani haqida xabar berdi. Hisobotda, shuningdek, dunyoning eng qashshoq davlatlaridan birida ayollar va qizlar duch keladigan kundalik toʻsiqlar batafsil bayon etilgan.
2020-yil 14-avgust kuni Afg‘onistonning tinchlik muzokaralari guruhi aʼzosi Favziya Kufi shimoliy Parvon viloyatiga tashrifdan qaytayotganida poytaxt Kobul yaqinida suiqasd uyushtirish natijasida yaralangan edi. Favziya Kufi 21 aʼzolik guruhning bir qismi boʻlib, u Tolibon bilan boʻlajak tinchlik muzokaralarida Afgʻoniston hukumatini vakillik qilish bilan shugʻullanadi.
33 yoshli afg‘onistonlik ayol ishdan uyiga ketayotganida uch kishi tomonidan hujumga uchragan. Uni otib, ko‘zlariga pichoq bilan sanchgan. Ayol hujumdan omon qolgan, biroq u ko‘rish qobiliyatini yo‘qotgan. Tolibon ayblovlarni rad etib, hujum otasining buyrug‘i bilan amalga oshirilganini, chunki u uning uydan tashqarida ishlashiga keskin qarshilik qilganini aytdi.
Birlashgan Millatlar Tashkilotining Inson huquqlari kengashi Afg‘onistonda har kuni bir yoki ikki ayol o‘z joniga qasd qilayotganini maʼlum qildi. Birlashgan Millatlar Tashkilotining inson huquqlari boʻyicha rahbari Michelle Bachelet ayollarning ommaviy ishsizligini, ularning kiyinish uslubiga qoʻyilgan cheklovlarni va shunga oʻxshash bir qancha taqiqlarni qoraladi.
2022-yil 12-avgustda BMTning inson huquqlari bo‘yicha ekspertlari xalqaro hamjamiyatni afg‘onlarning inson huquqlari buzilishidan, jumladan, o‘zboshimchalik bilan hibsga olish, qatl qilish, ularning inson huquqlarini noqonuniy cheklash, xususan, taʼsir ko‘rsatishi mumkin bo‘lgan huquqbuzarliklardan himoya qilish uchun qatʼiy choralar ko‘rishga chaqirdi. ayollar va qizlar va zaif fuqarolar kabi. 2021-yil avgust oyida Afgʻoniston Tolibon tomonidan bosib olinganidan beri BMT Tolibon tomonidan sodir etilgan koʻplab inson huquqlari buzilishi, ularning virtual oʻchirilishi va jamiyatdan ayollar va qizlarning muntazam ravishda zulm qilinishi ayniqsa dahshatli boʻlganligi haqida xabar berdi.
Ommaviy qotilliklar
2012-yilda Afg‘onistonda ayollar qotilligi qurboni bo‘lgan 240 ta holat qayd etilgan. Maʼlumotlarga koʻra, ularning 21 foizini qurbonlarning erlari, 7 foizini ukalari, 4 foizini otalari, qolganini esa boshqa qarindoshlari sodir etgan.
2017-yil may oyida Birlashgan Millatlar Tashkilotining Afg‘onistonga yordam ko‘rsatish missiyasi nomus uchun qotillik sodir etganlarning aksariyati jazolanmadi, degan xulosaga keldi.
2021-yilning 12-iyulida Faryob viloyatida bir ayol Tolibon jangarilari tomonidan kaltaklanib o‘ldirilgan va uning uyi yoqib yuborilgan.
2021-yil avgust oyida Balx viloyatida Tolibon jangarilari afg‘onistonlik ayolni tor kiyimda bo‘lgani va unga qarindosh erkak hamrohlik qilmagani uchun o‘ldirgan.
Ayollarning siyosatda va ishchi kuchi sifatida oʻrni
Afgʻoniston parlamentidagi ayollar 2021-yil boshida Kobul qulaguniga qadar parlament aʼzosi boʻlib ishlagan Ulardan baʼzilari Shukriya Barakzay, Fauzia Gailani, Nilofar Ibrohimiy, Fauzia Kufi va Malalai Joya edi. Suhayla Seddiqiy, Sima Samar, Husn Bonu Gʻazanfar va Surayyo Dalil kabi bir qancha ayollar vazirlik lavozimlarini egalladi . Habiba Sarabi Afgʻonistondagi birinchi ayol gubernator boʻldi. U ayollar ishlari vaziri lavozimida ham ishlagan. Azra Jafariy| Daykundi viloyatining poytaxti Nili shahrining birinchi ayol meri boʻldi. 2018-yil dekabr holatiga ko‘ra, Roya Rahmoniy Afg‘onistonning AQShdagi birinchi ayol elchisi hisoblanadi. 2020-yil sentabr oyida Afg‘oniston birinchi marta Birlashgan Millatlar Tashkilotining Ayollar holati boʻyicha komissiyasida o‘rin oldi, bu „bir paytlar ayollarga zulm bilan mashhur bo‘lgan mamlakat uchun taraqqiyot belgisi“ sifatida erishilgan yutuq edi.
Afgʻoniston Milliy Politsiyasini oʻz ichiga olgan Afghan National Security Forces (ANSF) ayol zobitlar soni ortib bormoqda. Afgʻoniston milliy armiyasi brigada generallaridan biri Xatul Muhammadzaydir. 2012-yilda Nilufar Rahmoniy Afg‘oniston Harbiy-havo kuchlari uchuvchilarini tayyorlash dasturida harbiy vertolyotni boshqargan birinchi afg‘on ayol uchuvchisi, polkovnik Latifa Nabizoda izidan sobit qanotli samolyotda yolg‘iz uchgan birinchi ayol uchuvchi bo‘ldi. Boshqa taniqli afgʻon ayollari orasida Nagʻma, Aryana Sayid, Sita Qosemi, Yalda Hakim, Roya Mahbub, Aziza Siddiqiy, Mariya Akramiy, Suraya Pakzad, Vajma Frogʻ, Shukriya Asil, Shafiqa Qurayshi, Mariya Bashir, Malalai Bahoduriy va Nasrin Oryaxil bor.
Afgʻonistonda ayollar uchun eng mashhur anʼanaviy ish tikuvchilik boʻlib, aholining katta foizi uyda ishlaydigan professional tikuvchilardir. Tolibon ag‘darilganidan beri ayollar Afg‘onistonda ishlash uchun qaytib kelishgan. Ayrimlari tadbirkorlik faoliyatini yo‘lga qo‘yib, tadbirkor bo‘ldi. Masalan, Minna Rahmani Afg‘onistonda Kobulda Bouling markazi ochgan birinchi ayol bo‘ldi. Koʻpchilik kompaniyalar va kichik korxonalarda ishlaydi. Baʼzilari qoʻshiq kuylash, aktyorlik va yangiliklar translyatsiyasi bilan shugʻullangan. 2015-yilda 17 yoshli Negin Xpolvak Afgʻonistondagi birinchi ayol musiqa dirijyori boʻldi.
2014-yilda Afg‘onistondagi ishchi kuchining 16.1 foizini ayollar tashkil qilgan. Ishsizlik avj olgan, iqtisodiy tanglik yuzaga kelgan bu davrda ayollar ish topishi bir muncha qiyin kechdi. Iqtisodiyotda ayollar muhim rol oʻynaydigan sohalardan biri qishloq xoʻjaligidir. Qishloq xoʻjaligi yoki shunga oʻxshash kasblarda band boʻlgan afgʻonlar sonining qariyb 30 foizini ayollar tashkil etadi. Afgʻonistonning baʼzi hududlarida ayollar erkaklar kabi quruqlikda ishlash uchun koʻp vaqt sarflashlari mumkin, lekin shunga qaramay, koʻpincha ish haqi boʻyicha erkaklarnikidan uch baravar kam maosh oladi.
Foiz bo‘yicha ayollar tibbiyot va ommaviy axborot vositalari sohasida yuqori o‘rinlarni egallab, asta-sekinlik bilan adliya sohasiga kirib bormoqda. Ayollar hali ham kasalxonaga borganlarida ayol shifokor bilan maslahatlashishga ragʻbatlantirilar ekan, tibbiyot kasbidagi barcha afgʻonlarning qariyb ellik foizini ayollar tashkil qiladi. Ommaviy axborot vositalarida kasb egalari soni ham ortib bormoqda. 2008-yilda xabar qilinganidek, oʻnga yaqin telestansiyalarda prodyuserlar bilan bir qatorda ayollar ham bor. Ayollarga taʼlim va ish kuchida koʻproq imkoniyatlar berilgani sayin, ularning koʻpchiligi tibbiyot, ommaviy axborot vositalari va adliya sohalarida martabaga intilmoqda.
Biroq, hatto martabaga ega boʻlish imkoniyati berilgan ayollar ham oʻz uy hayotini ish hayoti bilan muvozanatlash uchun kurashishlari kerak, chunki uy vazifalari birinchi navbatda ayolning burchi sifatida koʻriladi. Afgʻoniston iqtisodi zaif boʻlganligi sababli, juda kam sonli ayollar uy yordamchilarini yollay oladilar, shuning uchun ular barcha uy ishlarini birinchi navbatda oʻzlari bajarishga majbur. Ishlashni tanlaganlar ikki baravar koʻp mehnat qilishlari kerak, chunki ular asosan ikkita ish bilan band.
Aviakompaniyalar turli rollarda afgʻon ayollarini kutib oldi. Milliy aviakompaniya Ariana Afgʻoniston havo yoʻllari, 2020-yil holatiga koʻra, ishchi kuchining 30 foizini ayollar tashkil qiladi. Xususiy aviakompaniyalarda ham yuzdan ortiq ayol ish bilan taʼminlangan. 2021-yil fevral oyida xususiy Aviakompaniya Kobuldan Hirotga ichki reysda barcha ayollar ekipaji, jumladan afg‘on uchuvchisi bilan birinchi parvozni amalga oshirdi.
Taʼlim
Afgʻonistonda taʼlim soʻnggi oʻn yillikda asta-sekin yaxshilandi, ammo uni xalqaro standartlarga etkazish uchun koʻp ish qilish kerak Ayollarning savodxonlik darajasi atigi 24,2% ni tashkil qiladi. Mamlakatda 9 millionga yaqin talaba bor. Ularning taxminan 60% erkaklar va 40% ayollardir. 174 000 dan ortiq talaba mamlakatning turli universitetlarida tahsil oladi. Ularning qariyb 21 foizi ayollardir.
Yigirmanchi asrning boshlarida qizlar uchun maktablar yoʻqligi sababli ayollar uchun taʼlim juda kam edi. Baʼzan qizlar boshlangʻich bosqichda taʼlim olishlari mumkin edi, lekin ular hech qachon oʻrta bosqichdan oʻtmagan. Muhammad Zohir Shoh hukmronligi davrida (1933-1973) ayollar uchun taʼlim ustuvor bo‘lib, yosh qizlar maktablarga yuborila boshlandi. Bu maktablarda qizlarga tartib-intizom, yangi texnologiyalar, g‘oyalar, jamiyatda sotsializatsiya o‘rgatilgan.
Kobul universiteti 1947-yilda qizlar uchun ochilgan va 1973-yilga kelib Afgʻoniston boʻylab maktablarda taxminan 150 000 qiz bor edi. Afsuski, yoshligida turmushga chiqish maktabni tashlab ketishning yuqori darajasini oshirdi, lekin bir vaqtlar faqat erkaklarga tegishli boʻlgan kasblarga tobora koʻproq qizlar kirib bordi. Ayollarga oʻzlari va oilalari uchun yaxshi hayot kechirishlari uchun yangi imkoniyatlar berildi. Biroq, fuqarolar urushi va Tolibon tomonidan bosib olinganidan soʻng, ayollar bu imkoniyatlardan mahrum boʻlib, uyda qolishlari va erlari va otalari tomonidan nazorat qilinishi kerak boʻlgan hayotga qaytarildi.
Tolibon rejimi davrida ilgari o‘qituvchi bo‘lgan ko‘plab ayollar o‘z mahallalaridagi yosh qizlarga (shuningdek, baʼzi o‘g‘il bolalarga) yashirincha taʼlim bera boshladilar, bir vaqtning o‘zida o‘ndan oltmish nafargacha bolaga dars bera boshladilar. Bu ayollarning uylari talabalar uchun jamoat uylariga aylandi va ular butunlay ayollar tomonidan moliyalashtirildi va boshqariladi. Bu yashirin maktablar haqidagi xabarlar ogʻizdan-ogʻizga ayoldan ayolga tarqaldi.
Har kuni yosh qizlar maktabga borish uchun kitob, daftar va qalam kabi barcha oʻquv qurollarini burqalari ostiga yashirishardi. Bu maktablarda yosh qizlarga boshlang‘ich adabiy ko‘nikmalar, hisoblash ko‘nikmalari va biologiya, kimyo, ingliz tili, Qur’onshunoslik, pazandachilik, tikuvchilik va trikotaj kabi boshqa turli fanlar o‘rgatilgan. Oʻqituvchilik bilan shugʻullangan koʻplab ayollar Tolibon tomonidan ushlangan va taʼqib qilingan, qamoqqa olingan va qiynoqqa solingan.
Tolibon hamon afg‘on o‘g‘il-qizlarining taʼlim olishiga qarshi. Ular maktablarni yoqib yuborishmoqda, o‘quvchilar va o‘qituvchilarni har xil vositalar, jumladan, kimyoviy qurol bilan o‘ldirishmoqda. Masalan, 2012-yil iyun oyida Afg‘oniston Milliy xavfsizlik boshqarmasi (NDS) tomonidan „Afg‘oniston shimolidagi maktabga qarshi ketma-ket hujumlar uyushtirganlikda“ o‘n besh nafar gumondor hibsga olingan. NDS fikricha, bu g‘oya ortida Pokistonning Xizmatlararo razvedkasi turgan. Xuddi shu davr mobaynida Pokiston afgʻon tilidagi maktab darsliklarini yetkazib berishdan bosh tortgan.
2015-yilda Kobul universiteti Afg‘onistonda gender va ayollarni o‘rganish bo‘yicha birinchi magistratura kursini boshladi.
Afg‘onistonlik ayollar Qozog‘iston Respublikasi homiyligidagi qozoq-afg‘on davlat taʼlim dasturi doirasida Qozog‘istonda taʼlim oladi. Qozog‘iston ayollarning imkoniyatlarini kengaytirish va Afg‘onistonda barqarorlikni mustahkamlashga katta ahamiyat beradi. 2018-yil sentabrida Qozog‘iston Yevropa Ittifoqi bilan afg‘on ayollarini Qozog‘istonda o‘qitish va o‘qitish uchun YeI ikki million yevro ajratishi to‘g‘risida kelishuvga erishdi.
2019-yil oktabr oyida Qozog‘iston, Yevropa Ittifoqi va BMTTD kelgusi besh yil davomida bir necha o‘nlab afg‘on ayollarini Qozog‘iston universitetlarida o‘qitish va o‘qitish uchun taʼlim dasturini ishga tushirdi. 2019-yil holatiga ko‘ra, Qozog‘iston dasturining qariyb 900 nafar bitiruvchisi Afg‘oniston prezidenti devoni, hukumat vazirliklari, chegarachilar va politsiyada yuqori lavozimlarda, qolganlari esa hurmatli shifokor, muhandis va jurnalist sifatida faoliyat yuritmoqda.
Sport
So‘nggi o‘n yillikda afg‘on ayollari futzal, futbol, basketbol, chang‘i sporti va boshqa sport turlari bilan shug‘ullangan. 2015-yilda Afgʻoniston oʻzining birinchi marafonini oʻtkazdi. Butun marafonda yugurganlar orasida 25 yoshli Zaynab ham bor edi, u shu tariqa oʻz mamlakatida marafonda yugurgan birinchi afgʻon ayoliga aylandi. 2004-yilda, Tolibon rejimi qulaganidan uch yil o‘tib, Afg‘oniston birinchi marta sportchi ayollarni Olimpiada o‘yinlariga yubordi. O‘shandan beri Afg‘oniston bayrog‘i ostida Olimpiadada atigi to‘rt nafar ayol ishtirok etgan.
Nikoh va ota-onalik
Afgʻonistondagi nikohlar odatda Islom va Afgʻoniston madaniyatiga mos keladi. Afg‘onistonda qonuniy nikoh yoshi 16 yoshdir. Afgʻonlar diniy mazhab, etnik kelib chiqishi va qabilaviy birlashmasiga koʻra bir-biri bilan turmush qurishadi. Sunniy pashtun va shia hazorasi oʻrtasidagi nikoh kamdan-kam uchraydi. Millat patriarxal jamiyat boʻlib, u erda oqsoqollar oʻz oilalari uchun qaror qabul qilish huquqiga ega, deb ishoniladi. Erkak xotinini roziligisiz taloq qilishi mumkin, aksincha emas.
Mamlakatda tugʻilishning umumiy koeffitsienti yuqori boʻlib, 2015-yil holatiga koʻra 5,33 bola/ayol tugʻilgan.
Bugungi kunga qadar Afg‘onistonda koʻplab uyushtirilgan nikohlar va majburiy nikohlar qayd etilgan. Nikoh tuzilgandan soʻng, ikki oila har ikki tomon ijtimoiy va madaniy jihatdan hurmat qilishlari shart boʻlgan shartnoma imzolaydi. Mahalliy udumlarga koʻra kuyov oilasi kelin uchun qalin puli toʻlaydi va bu kam taʼminlangan oilalar uchun ham birdek. Kelin uchun qalin puli miqdori faqat ota-onalar oʻrtasida kelishib olinadi. Kelinning bahosini kelinning oilasi uning parvarishi va tarbiyasi uchun sarflagan pullariga qarab beligilaydi. Deyarli 50% hollarda kelin 18 yoshdan kichik, nikohlarning 15 foizida kelin 15 yoshdan kichik. Baʼzida ayollar bu nikohlardan qochish uchun oʻz joniga qasd qilishadi.
Baʼzi hududlarda ayollar baʼzan nizolarni hal qilish usuli bilan almashtiriladi, bu baad deb ataladi. Baad tarafdorlarining taʼkidlashicha, bu oilalar oʻrtasidagi adovat va zoʻravonlikning oldini olishga yordam beradi, garchi ayollarning oʻzlari baʼzida baad orqali oilalarga turmush qurishdan oldin ham, keyin ham katta miqdordagi zoʻravonlikka duchor boʻlishadi. Afgʻonistonda baad amaliyoti texnik jihatdan noqonuniy hisoblanadi.
Afg‘oniston qonunchiligiga ko‘ra, „agar ayol ajrashmoqchi bo‘lsa, u erining roziligiga ega bo‘lishi va sudda ajralishning asosli ekanligini ko‘rsata oladigan guvohlar kerak“. Afgʻonistonda ayol erkak bilan ajrashgan birinchi hodisa 1927-yilda eri bilan ajrashgan Rora Asim Xon tomonidan boshlangan ajralish edi. Bu voqea sodir boʻlgan paytda noyob deb hisoblangan, ammo bu istisno edi, chunki Rora Asim Xon chet el fuqarosi boʻlib, Germaniya elchixonasi yordami bilan ajrashgan.
Erkak fuqarolarning chet ellik nomusulmonlar bilan turmush qurishi qonuniy boʻlsa-da, ayol fuqarolarning nikohi noqonuniy hisoblanadi. Afgʻoniston qonunlari barcha Afgʻoniston fuqarolarini musulmon deb biladi.
2020-yilning 17-sentabriga qadar Afg‘oniston qonunchiligiga ko‘ra, shaxsni tasdiqlovchi kartalarda faqat otasining ismi yozilishi kerak edi. Prezident Ashraf Gʻani uch yil oldin #WhereIsMyName xeshtegi ostida mashhur shaxslar va parlament aʼzolari tomonidan yuqori darajada qoʻllab-quvvatlangan kampaniya boshlanganidan beri ayollar huquqlari himoyachilari tomonidan uzoq vaqtdan beri izlanayotgan tuzatishni imzoladi.
Galereya
Manbalar
Havolalar
uz.wikipedia.org