Adrianopol shartnomasi (1829)
Adrianopol shartnomasi (Edirne shartnomasi deb ham ataladi) Podsho Rossiyasi va Usmonli imperiyasi oʻrtasidagi 1828-29-yillardagi rus-turk urushini yakunlariga bagʻishlangan bitim. Shartlar Dunay bo‘g‘oziga va Qora dengizdagi yangi hududga kirish huquqiga ega boʻlgan Rossiyaga maʼqul kelgan. Shartnoma Dardanelni barcha savdo kemalari uchun ochdi, Serbiyaga muxtoriyat berdi va Gretsiyaga muxtoriyat vaʼda qildi. Bundan tashqari, Usmonli imperiyasi katta tovon toʻlamaguncha Rossiya Moldaviya va Valaxiyani bosib olish huquqiga ega bo‘ldi. Keyinchalik bu tovonlar kamaytirildi. Shartnoma 1829-yil 14-sentabrda Adrianopolda rus grafi Aleksey Fyodorovich Orlov va Usmonli imperiyasi Abdulqodir bek tomonidan imzolangan.
Shartlar
Usmonli imperiyasi Rossiyaga Dunay bo‘g‘ozi va Gruziyadagi Axaltsixe va Axalkalaki qal’alariga kirish imkoniyatini berdi. Sulton Rossiyaning Gruziya (Imeretiya, Mingreliya, Guriya bilan birga) hamda bir yil avval Turkmanchoy shartnomasiga koʻra podshoning Eron va Naxichevan xonliklari egaligini tan oldi. Shartnoma Dardanel boʻgʻozini barcha savdo kemalari uchun ochdi va shu tariqa don, chorvachilik va yogʻoch savdosini yengillashtirdi. Biroq, imzolagan davlatlar oʻrtasida boʻgʻozlar masalasini hal qilish uchun Xunkar İskelesi (1833) shartnomasi kerak boʻldi.
Adrianopol shartnomasiga koʻra, sulton Serbiyaga oldindan vaʼda qilingan muxtoriyatni kafolatladi, Gretsiyaga muxtoriyat vaʼda qildi va Usmonli imperiyasi katta tovon toʻlamaguncha Rossiyaga Moldaviya va Valaxiyani bosib olishga ruxsat berdi. Biroq, keyingi Xunkar İskelesi shartnomasiga kiritilgan oʻzgartirishlar ostida, bu tovonlar keskin qisqartirildi. Shartnoma, shuningdek, Usmonli imperiyasi va Valaxiya oʻrtasidagi chegarani Dunay daryosi boʻyida belgilab, Turnu, Giurgiu va Braila rayalarining hukmronligini Valaxiyaga oʻtkazdi.
Shartnomaning asosiy boʻlimlari quyidagilar edi:
1) London shartnomasi tan olinib, Gretsiya mustaqilligi yoki Usmonlilar hukmronligi ostidagi avtonomiya sifatida qabul qilindi.
2) Turkiya Dunay boʻyidagi Moldaviya va Valaxiya hududlari ustidan nominal hukmronlikka ega edi; endi barcha amaliy maqsadlar bo‘yicha ular mustaqil bo‘lgan.
3) Rossiya Kavkazdagi Anape va Poti shaharlarini nazorat ostiga oldi.
4) Turkiyadagi rus savdogarlari Rossiya elchisining qonuniy yurisdiksiyasiga topshirildi.
Demografik oʻzgarishlar
Anneksiya qilingan hudud aholisi orasida gruzinlar koʻp boʻlgan, ulardan tashqari ozarbayjonlar (oʻsha davr terminologiyasida „tatarlar“), turklar, armanlar, kurdlar yashagan. Harbiy harakatlar tugaganidan koʻp oʻtmay, turklar va kurdlar yangi qoʻshilgan hududlarni Usmonli imperiyasiga tashlab ketishdi va ularning joylariga Erzurum va Qarsdan 30 mingga yaqin Usmonli armanlari joylashdilar. Koʻchirilgan armanlar nafaqat Axalsixe va Axalkalaki viloyatlariga, balki Tiflis, Yerevan va Naxchivanga ham joylashtirildi.
Ommaviy madaniyatda
Manbalar
Adabiyotlar
uz.wikipedia.org