Ada Lovelace
Augusta Ada King, Lovelace grafinyasi (talaffuzi: Ada Lavleys 1815-yil 10-dekabr- 1852-yil 27-noyabr) ingliz matematiki va yozuvchisi boʻlib, asosan Charles Babbagetomonidan taklif qilingan mexanik umumiy maqsadli kompyuter — Analitik dvigatel ustidagi ishi bilan tanilgan. U mashinaning sof hisob-kitoblardan tashqari birinchi boʻlib ilovalarga ega ekanligini tan olgan va bunday mashina tomonidan amalga oshirilishi moʻljallangan birinchi algoritmni nashr etgan. Natijada, u birinchi kompyuter dasturchisi sifatida tanilgan.
Ada Byron shoir Lord Bayron va matematik Ledi Bayronning yagona qonuniy farzandi edi. Bayronning boshqa barcha bolalari boshqa ayollardan nikohsiz tugʻilgan. Ada tugʻilganidan bir oy oʻtgach, Bayron xotinidan ajralib, Angliyani abadiy tark etgan. Toʻrt oy oʻtgach, u „Sening yuzing onangga oʻxshaydimi, mening goʻzal farzandim! ADA! uyim va yuragimdagi yagona qizimi?“ deb yozgan sheʼrining bosh qismida. U Ada sakkiz yoshligida Gretsiyada vafot etdi. Uning onasi qattiqoʻl boʻlib, Adaning matematika va mantiqqa boʻlgan qiziqishini kuchaytirish orqali otasining aqldan ozishini qizida rivojlanishiga yoʻl qoʻymaslikka harakat qildi. Shunga qaramay, Ada ikki oʻgʻliga Bayron va Gordon ismlarini qoʻyib, unga qiziqib qoldi. Oʻlimidan soʻng uning iltimosiga koʻra otasining yoniga dafn qilindi. Ada bolaligida tez-tez kasal boʻlsa ham, oʻqishni astoydil davom ettirgan. U 1835-yilda William Kingga turmushga chiqdi. 1838-yilda King Lovelace grafi etib tayinlandi, Ada shu tariqa Lovelace grafinyasiga aylandi.
Uning taʼlim va ijtimoiy xizmatlari uni Andrew Crosse, Charles Babbage, Sir David Brewster, Charles Wheatstone, Michael Faraday va yozuvchi Charles Dickens, kabi olimlar bilan aloqada boʻlishiga olib keldi. Ada oʻzining yondashuvini „poetik fan“ va oʻzini „tahlilchi (va metafizik)“ deb taʼriflar edi.
U oʻsmirligida (18 yosh) uning matematik qobiliyatlari uni „kompyuterlarning otasi“ sifatida tanilgan britaniyalik matematik Charles Babbage bilan uzoq muddatli hamkorlik va doʻstligiga olib keldi. U Babbagening „Analitik dvigatel“ ishiga qattiq qiziqib qoldi. Lovelace u bilan birinchi marta 1833-yil iyun oyida ularning umumiy doʻsti va Lovelacening shaxsiy oʻqituvchisi Mary Somerville orqali uchrashdi.
1842 — 1843-yillarda Ada italiyalik harbiy muhandis Luigi Menabrea Analitik dvigatel haqidagi maqolani tarjima qilib, uni oddiygina „Eslatmalar“ deb nomlangan batafsil qaydlar toʻplami bilan toʻldirdi. Lovelacening eslatmalari kompyuterlarning dastlabki tarixida muhim ahamiyatga ega boʻlib, unda koʻpchilik birinchi kompyuter dasturi deb hisoblaydigan dastur, yaʼni mashina tomonidan amalga oshirish uchun moʻljallangan algoritmni oʻz ichiga oladi. Boshqa tarixchilar bu nuqtai nazarni rad etadilar va Babbagening 1836/1837-yillardagi shaxsiy eslatmalarida dvigatel uchun birinchi dasturlar borligini taʼkidlashadi. U kompyuterlarning shunchaki hisoblash yoki raqamlarni maydalashdan tashqariga chiqish qobiliyati haqida tasavvurni ishlab chiqdi, shu bilan birga koʻpchilik, shu jumladan Babbagening oʻzi ham faqat shu imkoniyatlarga eʼtibor qaratdi. Uning „sheʼriy ilm“ga boʻlgan tafakkuri uni analitik vosita (uning eslatmalarida koʻrsatilganidek) haqida savollar berishga undadi, bunda odamlar va jamiyat hamkorlik vositasi sifatida texnologiya bilan qanday bogʻliqligini oʻrgandi.
Biografiya
Bolalik
Lord Byron oʻz farzandining „ulugʻvor oʻgʻil“ boʻlishini kutgan va Lady Byron qiz tugʻganida hafsalasi pir boʻlgan. Bolaga Byronning oʻgay singlisi Avgusta Li nomi berilgan va Bayronning oʻzi uni „Ada“ deb atagan. 1816-yil 16-yanvarda lord Bayronning buyrugʻi bilan Lady Byron besh haftalik qizini oʻzi bilan olib, Kirkbi Malloridagi ota-onasining uyiga joʻnab ketgan. Garchi oʻsha paytdagi ingliz qonunlari ajralish holatlarida otaga bolalarni toʻliq vasiylik qilish huquqini bergan boʻlsa-da, lord Byron oʻzining ota-onalik huquqini talab qilishga urinmadi, lekin singlisidan Adaning farovonligidan xabardor boʻlishini soʻradi.
21-aprelda Lord Byron ajralish toʻgʻrisidagi hujjatni unchalik istamasa ham imzoladi va bir necha kundan keyin Angliyani butunlay tark etdi. Achchiq ajralishdan tashqari, Lady Byron butun umri davomida erining axloqsiz xatti-harakatlari haqida daʼvo qilib takrorlashda davom etdi. Ushbu voqealar toʻplami Lovelaceni Viktoriya jamiyatida obroʻli qildi. Adaning otasi bilan uning aloqasi yoʻq edi. U 1824-yilda Lovelace sakkiz yoshdaligida vafot etdi. Uning onasi uning hayotidagi yagona va muhim ham ota ham ona edi. Lovelacega 20 yoshga toʻlmagunga qadar otasining oilaviy portreti koʻrsatilmagan.
Lovelace onasi bilan yaqin munosabatlarga boʻlmagan. U koʻpincha buvisi Judith Honning qaramogʻida qolgan. Unga Lady Milbank mehr qoʻygan. Biroq, oʻsha paytdagi ijtimoiy munosabatlar har qanday farzandning farovonligini taʼminlash vazifasini bajarganligi sababli har qanday ajralishda erni qoʻllab quvvatlagan — Lady Byron oʻzini jamiyatning qolgan qismiga mehribon ona sifatida koʻrsatishi kerak edi. Bunday holda u qizining farovonligi haqida Lady Milbankega tashvishli xatlar yozish, agar u onalik tashvishini koʻrsatish uchun xatlardan foydalanishga toʻgʻri kelgan boʻlsa, ularni saqlab qolishi kerakligi haqida muqova yozuvi kiritilgan edi. Lady Milbankega yozgan bir maktubida u qizini „anavi“ deb atagan: „Men bularni oʻzimni emas, sizning hursand boʻlishingiz uchun gapiryapman va anavi sizning qoʻlingizda boʻlsa, juda xursand boʻlardim“. Lady Byron oʻsmir qizini yaqin doʻstlari tomonidan har qanday axloqiy ogʻish belgilari uchun kuzatib yurgan. Lovelace bu kuzatishlarni „Furies“ (qahrlar) deb atagan va keyinchalik ular boʻrttirib, u haqida hikoyalar oʻylab topishganidan shikoyat qilgan.
Lovelace erta bolalikdan boshlab tez-tez kasal boʻlardi. Sakkiz yoshida u koʻrish qobiliyatini toʻsib qoʻygan bosh ogʻrigʻini boshdan kechirdi. 1829-yil iyun oyida qizamiqdan keyin falaj boʻlib qoldi. U qariyb bir yil davomida doimiy yotoqda dam olishga majbur boʻldi, bu uning nogironlik muddatini uzaytirishi mumkin edi. 1831-yilga kelib u tayoqchalar bilan yura boshladi. Kasalliklarga qaramay, u matematik va texnologik qobiliyatlarini rivojlantirdi.
Voyaga yetgan yillari
Lovelace oʻqituvchisi Mery Somerville bilan yaqin doʻst boʻlib, u uni 1833-yilda Charlz Babbage bilan tanishtirgan. Lovelace Somervillega qattiq hurmat va mehr qoʻygan va ular koʻp yillar davomida xat yozishib turgan. Boshqa tanishlar orasida olimlar Endryu Kross, ser Devid Bryuster, Charlz Uitston, Maykl Faraday va yozuvchi Charlz Dikkens bor edi. U oʻn yetti yoshida kortda taqdim etilgan va qisman „ajoyib aqli“ tufayli „mavsumning mashhur bellasiga aylangan“. 1834-yilga kelib kortlarda muntazam boʻlib, turli tadbirlarda qatnasha boshladi. U tez-tez raqsga tushardi va koʻpchilikni maftun eta olardi va koʻpchilik uni xushbichim deb taʼriflashardi, garchi John Hobhouse, Bayronning doʻsti uni „yoʻgʻon, qoʻpol-terili yosh ayol, lekin mening doʻstimning didiga mos edi, ayniqsa ogʻzi“ deya taʼriflagan. Bu holatdagi birinchi taassurot uzoqqa choʻzilmadi va keyinchalik ular doʻst boʻlib ketishdi.
Taʼlim
1832-yildan boshlab, u oʻn yetti yoshga toʻlganida, uning matematik qobiliyatlari paydo boʻla boshladi va uning kattalar hayotining aksariyat qismida matematikaga qiziqish hissi hukmronlik qildi. U Uilyam Frend, Uilyam King va 19-asrning taniqli tadqiqotchisi va ilmiy muallifi Meri Somervil tomonidan matematika va fan boʻyicha xususiy taʼlim olgan. 1840-yillarda matematik Avgust De Morgan oʻzining „matematik tadqiqotlarida katta yordam“ koʻrsatdi, shu jumladan ilgʻor hisob mavzularini oʻrganish, shu jumladan " Bernulli raqamlari "ni oʻrgatdi. Lady Byronga yozgan maktubida De Morgan Adaning matematikadagi mahorati uni „asl matematik tadqiqotchi, ehtimol birinchi darajali obroʻli“ boʻlishiga olib kelishi mumkinligini aytdi.
Vafoti
Lovelace 1852-yil noyabrda 36 yoshida bachadon saratonidan vafot etdi. Kasallik bir necha oy davom etdi, bu vaqt ichida Annabella Ada koʻrgan odamlarni boshqarishni oʻz zimmasiga oldi va barcha doʻstlari va sirdoshlarini chetlab oʻtdi. Onasining taʼsiri ostida Ada diniy oʻzgarishlarga duch keldi va avvalgi xatti-harakatlaridan tavba qilishga va Annabelani oʻzining ijrochisiga aylantirishga undadi. U oʻz iltimosiga koʻra, Nottingemshir shtatidagi Xaknall shahridagi Avliyo Maryam Magdalalik cherkovida otasining yoniga dafn qilindi. Horsli Towersga biriktirilgan cherkovda unga va uning otasiga lotin tilida yozilgan yodgorlik lavhasi joylashtirilgan.
Ishi
Butun hayoti davomida Lovelace ilmiy ishlanmalar jumladan, frenologiya va mesmerizmga qattiq qiziqdi. Babbage bilan ishlagandan soʻng, Lovelace boshqa loyihalar ustida ishlashda davom ettirdi. 1844-yilda u doʻsti Woronzow Greigga miya qanday fikrlarni va nervlarni his-tuygʻularni („asab tizimining hisobi“) keltirib chiqarishi uchun matematik model yaratish istagi haqida izoh berdi. Biroq u hech qachon bunga erisha olmadi. Qisman, uning miyaga boʻlgan qiziqishi uning „potentsial“ aqldan ozganligi haqida onasidan meros boʻlib qolgan uzoq vaqtdan beri davom etgan mashgʻulotdan kelib chiqqan. Ushbu loyiha boʻyicha tadqiqoti doirasida u 1844-yilda elektr muhandisi Endryu Krossga elektr tajribalarini oʻtkazishni oʻrganish uchun tashrif buyurdi. Oʻsha yili u baron Karl fon Reyxenbaxning "Magnitizm boʻyicha tadqiqotlar " nomli maqolasiga sharh yozdi, ammo bu nashr etilmadi. 1851-yilda, saraton kasalligidan bir yil oldin, u onasiga xat yozib, matematika va musiqa oʻrtasidagi bogʻliqlik boʻyicha ishlayotgan „baʼzi ishlanmalarini“ eslatib oʻtdi.
Birinchi kompyuter dasturi
1840-yilda Babbage Turin universitetida oʻzining analitik dvigateli haqida seminar oʻtkazishga taklif qilindi. Yosh italyan muhandisi va Italiyaning boʻlajak Bosh vaziri Luidji Menabrea Babbagening maʼruzasini fransuz tilida yozdi va bu stenogramma keyinchalik 1842-yil oktabr oyida Jenevaning Bibliothèque Universelleʼda nashr etildi. Babbagening doʻsti Charles Wheastone Ada Lovelacega Menabreaning qogʻozini ingliz tiliga tarjima qilishni topshirdi. Keyin u qogʻozni tarjimaga qoʻshilgan yozuvlar bilan toʻldirdi. Ada Lovelace bir yilning qismini bu ishni bajarish bilan oʻtkazdi, unga Babbagen yordam berdi. Menabrea qogʻozidan koʻra kengroq boʻlgan bu eslatmalar 1843-yil sentabr oyida Teylorning ilmiy xotiralari nashrida AAL tashabbusi ostida nashr etilgan.
Ada Lovelacening eslatmalari A dan G gacha alifbo tartibida belgilangan. G eslatmasida u Bernulli raqamlarini hisoblash uchun Analitik Dvigatel uchun algoritmni tasvirlab beradi. Bu kompyuterda amalga oshirish uchun maxsus moʻljallangan birinchi nashr etilgan algoritm hisoblanadi va Ada Lovelace koʻpincha shu sababli birinchi kompyuter dasturchisi sifatida tilga olinadi. Dvigatel hech qachon tugallanmagan, shuning uchun uning dasturi hech qachon sinovdan oʻtkazilmagan.
1953-yilda, uning oʻlimidan bir asrdan koʻproq vaqt oʻtgach, Ada Lovelacening Babbagening analitik mexanizmi haqidagi eslatmalari BV Boudenning „Fikrdan ham tezroq: Raqamli hisoblash mashinalari boʻyicha simpozium“ kitobiga ilova sifatida qayta nashr etildi. Dvigatel kompyuterning dastlabki modeli sifatida tan olingan va uning yozuvlari kompyuter va dasturiy taʼminotning tavsifi sifatida tan olingan.
Ommaviy madaniyatda
1810-yillar
Lord Byron 1816-yilda Ada tugʻilgandan keyin ajrashgandan soʻng, rafiqasi Byronga „Olima boʻlsin“ sheʼrini yozgan.
1970-yillar
Lovelace Romulus Linnining 1977-yilgi „Childe Byron“ pyesasida tasvirlangan.
1990-yillar
1990-yilda William Gibson va Bruce Sterlingning "mexanizm farqi " nomli steampunk romanida Lovelace „perfokartalar“ dasturi boʻyicha maʼruza oʻqiydi, bu esa Gödelning toʻliqsizlik teoremalarini haqiqiy kashfiyotidan oʻn yillar oldin isbotlaydi.
1997-yilda „Concieving Ada“ filmida Adaga oshiq boʻlgan kompyuter olimi „oʻzgarmas axborot toʻlqinlari“ orqali oʻtmishda u bilan muloqot qilish yoʻlini topadi.
Tom Stoppardning 1993-yildagi „Arkadiya“ pyesasida erta voyaga yetgan oʻspirin dahosi Tomasina Koverli — Ada Lovelacega „asoslangan“ personaj (oʻyinda lord Bayron ham ishtirok etadi) — xaos nazariyasini tushunib yetadi va rasman tan olingan termodinamikaning ikkinchi qonunini nazariya qiladi.
2000-yillar
Lovelace John Crowleyning 2005-yilda yozgan „Lord Byronʼs Novel: The Evening Land“ romanida koʻrinmas qahramon sifatida namoyon boʻladi, uning shaxsiyati uning izohlarida va otasining yoʻqolgan romanini arxivlash uchun qahramonlikka qarshi harakatlarida tasvirlangan.
2010-yillar
Loren Gundersonning 2015-yilda suratga olingan „Ada va dvigatel“ spektakli Lovelace va Charles Babbageni javobsiz muhabbatda tasvirlaydi va Lovelace va uning otasi oʻrtasidagi oʻlimdan keyingi uchrashuvni tasavvurlarni namoyish qiladi.
Lovelace va Mery Shelley oʻsmirlik chogʻlarida Jordan Stratfordning „The Wollstonecraft Detective Agency“ nomli steampunk seriyasining asosiy qahramonlaridir.
Lovelace va Babbagening ITV-ning Viktoriya (2017) seriyasining ikkinchi mavsumida qahramonlar sifatida paydo boʻladi. Emerald Fennell „The Green-Eyed Monster“ epizodida Lovelaceni tasvirlaydi.
„Lovelace“ — bu „Halt and Catch Fire“ filmidagi Kameron Xou tomonidan ishlab chiqilgan operatsion tizimga berilgan nom.
2019-yilda Lovelace Filadelfiyadagi Applied Mechanics teatr kompaniyasining STEM FEMMES spektaklidagi taniqli personajga aylandi.
2020-yillar
Lovelace BBC One telekanalida birinchi marta 5-da efirga uzatilgan Doctor Who serialining 12 -qismining ikkinchi epizodi boʻlmish „Spyfall, 2-qism“ qahramoni sifatida namoyon boʻladi. 2020-yil yanvar Qahramon Silvi Briggs tomonidan Charles Babbage va Noor Inayat Xonning xarakteristikalari bilan bir qatorda tasvirlangan. 2021-yilda Nvidia oʻzining boʻlajak GPU arxitekturasini (2022-yilda chiqariladi) „Ada Lovelace“ deb nomladi.
Xotira
Amerika Qoʻshma Shtatlari Mudofaa vazirligi nomidan yaratilgan Ada kompyuter tiliga Lovelace nomi berilgan. Til boʻyicha maʼlumotnoma 1980-yil 10-dekabrda tasdiqlangan va Mudofaa vazirligining MIL-STD-1815-tili boʻyicha harbiy standartiga uning tugʻilgan yilining raqami berilgan.
Ada Lovelace kuni 2009-yilda boshlangan oktabr oyining ikkinchi seshanbasida nishonlanadigan yillik tadbirdir. Uning maqsadi „…fan, texnologiya, muhandislik va matematika sohalarida ayollarning obroʻsini oshirish“ va bu sohalarda „qizlar va ayollar uchun yangi namuna yaratish“. Voqealar Vikipediyadagi gender tarafkashlikni kamaytirish uchun maqolalar va muharrirlar nuqtai nazaridan ayollarning Vikipediyadagi vakilligini yaxshilash maqsadida Vikipediya tahririni oʻz ichiga oldi. Ada tashabbusi ayollarning erkin madaniyat va ochiq manba harakatlariga jalb etilishini oshirishga bagʻishlangan notijorat tashkilot edi.
2012-yilda Google Doodle va blog posti uni tugʻilgan kunida sharafladi.
2013-yil 17-sentabrda Ada Lovelace haqidagi „Buyuk hayotlar“ seriali efirga uzatildi.
2015-yil noyabr oyidan boshlab barcha yangi Britaniya pasportlarida Lavleys va Bebbijning illyustratsiyasi mavjud.
2017-yilda Google Doodle uni Xalqaro xotin-qizlar kunida boshqa ayollar bilan taqdirladi.
2018-yil 2-fevralda Satellogic, yuqori aniqlikdagi Yerni kuzatish tasviri va tahlili kompaniyasi Ada Lovelace sharafiga nomlangan ÑuSat tipidagi mikro-sunʼiy yoʻldoshni uchirdi.
2018-yil mart oyida The New York Times gazetasi Ada Lovelace uchun kechikib qolgan nekroloqni chop etdi.
Manbalar
uz.wikipedia.org