Abbasgulu Bakixonov
Abbasgulu Bakixanov[lower-alpha 1] (ozarbayjoncha: Abbasqulu ağa Bakıxanov Qüdsi) (1794-yil 21-iyun, Amirjon – 1847-yil 31-may 1847, Fotima vodiysi, Jidda yaqinida)
Abbos Qoli Bakixonov yoki
Abbos-Qoli ibn Mirzo Muhammad (Tagi) Xon Badkubiy ozarbayjonlik yozuvchi, tarixchi, jurnalist, tilshunos, shoir va faylasuf edi.
Bokuning uchinchi xoni Mirzo Muhammadxon II ning oʻgʻli edi. Keyinchalik u Rossiya imperatori armiyasida ofitser boʻlib xizmat qilgan va 1826-1828-yillardagi rus-fors urushida qatnashgan. Keyin nafaqaga chiqdi va Qubaga joylashdi. Rossiya boʻylab koʻp sayohat qildi va Aleksandr Pushkin kabi adabiyot arboblari bilan uchrashdi.
Qodsi/
Qudsi/
Gudsi (ozarcha: Qudsi) taxallusi bilan ham tanilgan Bakixanovni koʻplab ozarbayjon olimlari "eng qadimgi (ozarbayjon) ziyolilar va tarixchilar"dan biri deb atashadi. U “katta Shirvon (keyinchalik Ozarbayjon Respublikasining katta qismini tashkil etadigan hudud) tarixiga oid ilmiy monografiya”ni yozgan birinchi shaxs sifatida eʼtirof etilgan. Uning “Qonun-e Qudsiy”i tarixda nashr etilgan birinchi fors grammatika qoʻllanmasi edi.
Yoshlik yillari
Boshqa ma'lumotlarga koʻra, Bakixonov 1794-yil 10-iyunda tugʻilgan. Uning bolaligi Kavkaz tarixidagi hal qiluvchi davr - mintaqadagi siyosiy hukmronlik uchun Rossiya va Fors oʻrtasidagi janglar davriga toʻgʻri keldi. Bakixonov 3-Boku xoni Mirzo Muhammadxon II va gruzin xonimi Sofiyaning oʻgʻli edi. U akademik oʻqishni 7 yoshida boshlagan va tez orada fors tilini yaxshi oʻrgangan. 1813-yilda, xonlik hukmronligi tugatilganidan 7 yil oʻtgach, oila Qubaga koʻchib oʻtdi. U yerda Bakixonov ijtimoiy va hayot fanlari, gumanitar fanlar va tillarni chuqur oʻrgandi. Keyingi oʻn yil ichida u arab, turk va rus tillarini, keyinroq fransuz va polyak tillarini oʻrgandi. 1818-yilda birinchi ozarbayjon adabiy jamiyati “Guliston-i Iram”ni tuzdi. Uning she'riyati dastlabki bosqichda Bakixonovning islomga chuqur axloqiy va falsafiy aloqadorligini namoyon etdi. 1820-yilda u rus armiyasiga tarjimon sifatida qoʻshildi va qoʻzgʻolonchi Kazikumux xonligini (hozirgi Dogʻiston janubi) bostirishda qatnashish uchun buyruq oldi.
Siyosiy va diplomatik martaba
Bakixonov Kavkaz siyosiy hayotida faol ishtirok etgan. U 1820-yillarda Rossiya va Fors oʻrtasidagi chegara masalalarini muhokama qilish uchun mas'ul boʻlgan Rossiya diplomatik missiyasining a'zosi edi. 1823-yilda u Qorabogʻ viloyatining tavsifi uchun etnografik ma'lumot toʻplashda yordam berdi. 1828-yilda general Paskevich boshchiligidagi rus harbiy qoʻmondonligi safida boʻlib, Fors bilan tinchlik muzokaralarida qatnashdi. Natijada Turkmanchoy shartnomasi imzolandi. U Naxchivon xoni Ehsonni, shuningdek, Forsning bir qator kurd rahbarlarini Rossiya bilan ittifoq tuzishga koʻndirishga muvaffaq boʻldi. Bir yil oʻtib Bakixonov 1828-1829-yillardagi rus-turk urushida Karsni qamal qilishda qatnashgani uchun 4-darajali Muqaddas Vladimir medali bilan taqdirlandi. Bir muncha vaqt Sankt-Peterburgda Rossiya Tashqi ishlar vazirligida xizmat qildi va 1835-yilda nafaqaga chiqishdan oldin Kaunas, Riga va Varshavaga sayohat qilib, Quba yaqinidagi Amsar qishlogʻiga qaytdi.
Ta'lim sohasida martaba
Bakixonovning diniy qarashlari Yevropaning asosiy taʼsiri tufayli liberal edi. U diniy omma orasidagi aqidaparastlikni va ruhoniylarning obskurantizmini tanqid qildi. U mintaqada va umuman Rossiyada islom madaniyatini targʻib qilgan. Uning asosiy maqsadi Bokuda musulmon kolleji va Tbilisida Sharq tillari maktabini tashkil etish edi. 1832-yilda musulmonlar uchun fanlar rus, fors va ozarbayjon tillarida oʻqitiladigan yirik ta’lim muassasasini tashkil etish loyihasini ishlab chiqdi. U talabalar oʻrganishi kerak boʻlgan bir qancha darsliklarni yozdi. Loyiha tasdiqlash uchun Kavkaz gubernatoriga yuborilgan, ammo afsuski, e'tiborga olinmagan va hech qachon koʻrib chiqilmagan. Bakixonov, shuningdek, Ivan Krilovning bir qancha ertaklarini ozarbayjon tiliga tarjima qilgan, ammo hozirgacha faqat bittasi saqlanib qolgan. Uning ta'lim sohasidagi eng katta yutugʻi tarixda nashr etilgan birinchi fors tili grammatikasi qoʻllanmasi boʻlgan "Qonun-e Qudsiy"ni yozish boʻldi.
Asosiy asarlari
Boshqa asarlar:
“Umumi Jogʻrafya” (Umumiy geografiya), “
Kitob-i nasihat” (“Nasihatlar kitobi”) va boshqalar, ilmiy ocherklar, toʻplangan she’rlar, maqolalar, turli asarlarning ozarbayjon va rus tillariga tarjimalari va boshqalar.
Vafoti
1845-yilda Bakixonov hajga bordi. Muqaddas islomiy diqqatga sazovor joylarga ketayotib, u Fors shohi tomonidan iliq kutib olindi va Forsning eng yuqori darajali medali - Shir-e Xorshid bilan taqdirlandi. U yerda Isfahon, Yazd, Sheroz va Kirmonshohga ham tashrif buyurgan. Konstantinopolda Bakixonov sulton va tinglovchilar bilan uchrashdi va ular uning ba'zi ilmiy asarlariga, xususan, "Asror al-Malakut" asariga qiziqish bildirishdi va uning nusxasi unga taqdim etildi. U yerdan Bakixonov Makka va Madinani ziyorat qilish uchun ketdi. Madinadan Damashqqa qaytayotganda u vabo kasalligiga chalingan va 1847-yilda Hijozdagi (hozirgi Saudiya Arabistoni) Vodi Fotima shahrida vafot etgan.
Oilasi
1826-yilda Bakixonov oʻzining amakivachchasi va Kalb Husayn ogʻaning qizi Fatalixonning nevarasi Sakinaga (1807-y.) uylanadi va undan ikki qiz koʻradi:
Mukofotlar
Xotirasi
Eslatmalar
Manbalar
Adabiyotlar
uz.wikipedia.org