Rim hukmdorlari muhim masalalarni muhokama qilish uchun Xalq majlisini chaqirganlar. Xalq majlisi urush e’lon qilar, sulh tuzar, qonunlarni tasdiqlar va bekor qilar, barcha muhim mansabdor shaxslarni tayinlar edi. Bu majlisning qarorini Senat tasdiqlagan, lotinchadan tarjima qilinganda «senat» so‘zi «oqsoqollar kengashi» degan ma’noni anglatadi. Rimning tub aholisi patritsiylar, Rimga ko‘chib kelgan odamlar va ularning avlodlari plebeylar deb atalgan. Rim boshqaruvida faqat patritsiylar ishtirok eta olar edi. Mil. avv. VI asr oxiridan Rim davlati respublika deb yuritila boshlangan.
Lotinchadan tarjima qilinganda «respublika» so‘zi «xalq ishi, umumiy ish» degan ma’nolarni anglatadi («res» – ish, «publika» – xalq). Xalq majlisi patritsiylardan ikki kishini bir yil muddatga hokim qilib saylagan. Ular konsullar deb atalgan.
Badavlat odam turli yo‘llar bilan saylovchilarni o‘z tarafiga og‘dirib, bepul tushlik uyushtirishgan, sovg‘a-salom tarqatishgan va shunga o‘xshash ishlarni amalga oshirishgan. Saylov kuni konsullikka o‘z nomzodini qo‘ygan badavlat kishilar «kandida» deb ataluvchi oq-harir libos kiyib olishgan. Hozirgi «kandidat», ya’ni qandaydir lavozimni egallashga harakat qiluvchi nomzod shaxs ma’nosini beruvchi so‘z ham «kandida»dan kelib chiqqan. Oq rang nomzodning vijdoni ham uning libosidek beg‘ubor va pokiza
bo‘lishi kerakligini bildirgan.
Senat mamlakatda katta hokimiyatga ega bo‘lgan. Birorta ham qonun Senatda muhokama etilmasdan turib, Xalq majlisi tomonidan qabul qilinmasdi. Asosiy mansabdor shaxslar – konsullar esa bevosita davlatni boshqarar edilar. Qadimda eng tajribali va hurmatli kishilar Senatda o‘rin egallagan bo‘lsa, vaqt o‘tishi bilan konsullar hech bir saylovsiz Senatda o‘rin egallab oladigan va uning umrbod a’zosiga – senatorga aylanadigan mavqega erishdilar.
Urush boshlangan taqdirda yoki xalq qo‘zg‘oloni ro‘y berganda diktator va uning o‘rinbosari – qo‘shinlar boshlig‘i etib tayinlanardi. Diktator cheklanmagan hokimiyatga ega bo‘lgan. Ammo u hokimiyatda olti oydan ko‘p tura olmas edi.
Har bir konsulni 12 kishidan iborat faxriy qorovul – liktorlar qo‘riqlab yurardi. Konsul jinoyatchilarni jazolash imkoniyatiga egaligi alomati sifatida liktorlar yelkalariga o‘rtasiga boltacha sanchilgan qayishqoq arqonchalardan bog‘lama taqib yurishardi.
Konsullar ikki nafar bo‘lib, ular muhim masalalarni hal etayotganda bir-birlari bilan maslahatlashib olishi kerak bo‘lgan. Konsullar yil davomida Rim respublikasini boshqarib, rimliklarni sud qilar edilar. Harbiy davrlarda esa ular qo‘shinlarga qo‘mondonlik qilishgan. Har yili ular Xalq majlisiga hisobot berar edilar. Rim respublikasida xalq tribuni lavozimi ham ta’sis etilgan. Xalq tribunlari qashshoq rimliklar manfaatlarini ifoda etgan. Ular majlislarda barcha fuqarolarning teng va yashirin ovozi bilan saylanar edi. Xalq tribuni «veto» (taqiqlayman) so‘zini aytishi mumkin bo‘lgan, bunday holda qonun qabul qilinmas edi.
Qadimgi Rim qonunchiligi og‘zaki qonunlarga asoslangan edi. Sudlarda ko‘pincha adolatsiz qarorlar chiqaruvchi patritsiylar majlis tuzar edilar. Plebeylar talabiga ko‘ra, o‘nta patritsiydan iborat hay’at tuzilib, ular qonunlarning yozma majmuasini tuzishlari kerak bo‘lgan. Ammo hay’at bu ishni oxiriga yetkaza olmagan.
O‘shanda asosan plebeylardan iborat bo‘lgan Rim qo‘shinlari isyon ko‘taradi. Ular Rim atrofidagi Muqaddas tog‘ga ketib qoladilar va o‘z qonunlariga ega bo‘lgan yangi shahar tashkil qilamiz, deb ogohlantiradilar. Shu tariqa 12 ta mis lavhaga o‘yib yozilgan qonunlarni hamma ko‘rishi uchun Rimning markaziy maydoni – Forumga joylashtiradilar. Patritsiylar 12 jadvaldan tashkil topgan yangi qonunlarni qabul qilishga majbur bo‘ladilar.
Mazkur qonunlar xususiy mulkni daxlsiz deb e’lon qildi, ammo ular asosan plebeylar va patritsiylar tengsizligini qonunlashtirgan. Faqat miloddan avvalgi III asr boshlariga kelib Rimning barcha fuqarolari mavqeidan qat’iy nazar qonun oldida teng, deb hisoblanadigan qonunlar qabul qilindi.